Zalk 2012

4.1 Cultuurhistorie en archeologie

Cultuurhistorie - Monumenten

In het plangebied zijn diverse rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten en karakteristieke panden aanwezig. In Bijlage 2 zijn de monumenten en karakteristieke panden nader beschreven.

De volgende rijksmonumenten zijn aanwezig:

Rijksmonument		Adres	registratienummer
Molen		Brinkweg 11	39912
Kerkelijke dienstwoning		Kerkplein 20	39913
Ned. Herv. Kerk		Kerkplein 22	39914
Toren Ned. Herv. Kerk		Bij Kerkplein 22	39915
Boerderij		Zalkerdijk 39	39917
Schultenhuis		Kerkplein 7	387540

Daarnaast liggen de volgende gemeentelijke monumenten binnen het plangebied:

Straat		Nummers	Type monument
Kerkplein		1, 18	Woonhuis, Boerderij
De Wilgen		2	Boerderij
Burgemeester Van Vleutenstraat		18	Kerk

De volgende locaties zijn als karakteristiek aangemerkt in het plan:

Straat	Type
Brinkweg 5 Zalk	Woonhuis (19e eeuws)
Brinkweg 8 Zalk	Boerderij (1833)
Brinkweg 9 Zalk	Boerderij, Woonhuis (19e eeuws)
Brinkweg 13/13A Zalk	Woonhuis (jaren '50)
Brinkweg 14 Zalk	Boerderij (19e eeuws)
Brinkweg 15 Zalk	Woonhuis (jaren '30)
Brinkweg 20 Zalk	Boerderij (begin 20e eeuw)
Brinkweg 24 Zalk	Boerderij (19e eeuws)
Broeksteeg 4, Zalk	Boerderij (1836)
Burgemeester van Vleutenstraat 3 Zalk	Boerderij (18e/19e eeuws)
Burgemeester van Vleutenstraat 7 Zalk	Boerderij (begin 19e eeuws of ouder)
Burgemeester van Vleutenstraat 8+10 Zalk	School (1912)
Burgemeester van Vleutenstraat 13/13A Zalk	Woonboerderij (20e eeuws)
Burgemeester van Vleutenstraat 15 Zalk	Boerderij (19e eeuws)
Burgemeester van Vleutenstraat 16 Zalk	Woonhuis (jaren '30)
Burgemeester van Vleutenstraat 17 Zalk	Boerderij (20e eeuw)
Hoge Brink 9 Zalk	Boerderij (19e eeuws)
Kerkplein 5 Zalk	Woonhuis (begin 19e eeuw of ouder)
Kerkplein 6 Zalk	Boerderij (interbellum)
Zalkerdijk 37 Zalk	Boerderij (19e eeuws)

Cultuurhistorische waarden

De volgende cultuurhistorische en historisch-ruimtelijke elementen van Zalk en het landelijke gebied hebben een hoge waardering:

• 1. De kenmerkende hoofdstructuur van Zalk, waarbij de wegen vanaf de Brink de ruggengraat vormen waar omheen het dorp is gegroeid en waar vandaan smalle paden lopen naar boerenerven of naar boerderijen of woningen die worden ontsloten vanaf een dergelijk pad.

De centrale ruggengraat in kaart gebracht op de topografische militairenkaart uit 1851. De wegen, de brinken zijn in rood weergegeven en de dijk in bruin. Ook de kerk ligt aan de primaire structuur.

• 2. De nog herkenbare karakteristieken van een esdorp op stedenbouwkundig niveau en op het niveau van de openbare ruimte:
  • a. Het onregelmatige, 'gegroeide' stedenbouwkundig patroon, en de onregelmatige erven.
  • b. Het onderscheid tussen de onregelmatige en 'veelhoekige' of 'blokvormige' erven direct aansluitend op de hoofdstructuur van brinken en wegen, en de lange, grotere kavels daarachter.
  • c. De nog aanwezige karakteristieke rondingen van erven die tegen een brink aan hebben gelegen, en andere erfgrenzen die nog op de kaart van 1818 zijn terug te vinden.
  • d. Het open, groene en ruim opgezette karakter de erven, waarvan het onbebouwde deel (zeer) veel groter is dan het bebouwde gedeelte, en de doorzichten die daardoor ontstaan, vooral richting kerk en molen.
  • e. De grote, onbebouwde of nagenoeg onbebouwde percelen in en aan de randen van het dorp, zoals de tuin van de pastorie, de tuin van de kosterswoning, de tuin naast de voormalige smidse, de open ruimte naast boerderij de Noord.
  • f. De sterke verbinding van het dorp met het landschap als gevolg van de open zichtlijnen op het landschap.
  • g. De onregelmatige plaatsing van de bebouwing op het erf.
  • h. De nog aanwezige paden (al dan niet verhard), met name de wilgen en het pad direct ten noorden daarvan, en de paden onder en naast de tuin van de pastorie.
  • i. Het onbebouwde restant van de kleine brink langs de Burgemeester van Vleutenstraat.
• 3. Het gehele gebied tussen het Kerkplein, het pad ten zuiden van de tuin van de pastorie, de zuidkant van De Wilgen en de Broeksteeg (het 'dorp' in de volksmond), vanwege de intacte esdorpstructuur, in combinatie met de middeleeuwse kerk en het monumentale bomenbeeld.
• 4. De zichtlijnen vanaf de dijk op het dorp, met name vanaf het zuidoosten op de kant van de pastorie en de kerk, vanaf het noordoosten naar de achterkant van de Burgemeester van Vleutenweg en het Kerkplein, en vanaf het noorden naast de begraafplaats naar de dorpsrand. Ook het zicht vanaf het pad achter de pastorie over de velden richting de dijk en Vinkensnel is erg waardevol, alsook het zicht vanaf de Burgemeester van Vleutenweg naar de dijk.
• 5. De vrije ligging van het dorp ten opzichte van de dijk, met de waardevolle open landen tussen Kerkplein en dijk en tussen Burgemeester van Vleutenstaat en de dijk.
• 6. De relatieve compactheid van het dorp, in die zin dat het dorp niet te veel is uitgewaaierd of 'verlint'.
• 7. Het ontbreken van stedelijk perifere functies aan de randen van het dorp, zoals bedrijventerreinen.
• 8. Het kenmerkende en 'iconografische' silhouet van Zalk (iconografisch voor het Nederlandse dorp), bestaande uit twee boven het kappenlandschap van de individuele woningen en boerderijen uitstekende monumenten (kerk en molen), het karakteristieke kappenlandschap van telkens draaiende kappen met een relatief flauwe helling, en de krans van grote bomen met ronde kroon in en langs het centrale deel van het dorp.
• 9. De concrete monumenten en beeldbepalende gebouwen, als de Hervormde kerk, de Schultekamer, de molen, de Gereformeerde kerk, de pastorie, de diverse historische hallehuis-boerderijen.
• 10. De T-boerderijen als variant op het hallehuistype.
• 11. De resterende bijgebouwen van boerderijen, zoals kapbergen en bakhuisjes.
• 12. De historische bomen in 'het dorp', en vooral ten zuiden van de kerk.
• 13. Boerenerven met een historische indeling of historische elementen, zoals Brinkweg 20.
• 14. De hagen langs de erven.

Gebieden van topkwaliteit

In deze categorie zijn gebieden opgenomen waar de cultuurhistorische en historisch-ruimtelijke karakteristieken, objecten en structuren op zichzelf en in samenhang met elkaar zeer goed bewaard zijn gebleven óf gebieden die een grote historische waarde vertegenwoordigen in de geschiedenis van Zalk of Overijssel als geheel en waar de historie van de plek nog goed kan worden ervaren. Het gaat om de volgende gebieden:

• 1. Dorp.
• 2. Zalkerbos.
• 3. Buckhorst.

Gebieden van hoge kwaliteit

In deze categorie zijn gebieden opgenomen waar minder (belangrijke) cultuurhistorische en historisch-ruimtelijke objecten en structuren bewaard zijn gebleven als in de gebieden van topkwaliteit, maar waar het historisch-ruimtelijk beeld en meerdere cultuurhistorische objecten en structuren dusdanig goed bewaard zijn gebleven dat:

• a. zij met de huidige kwaliteiten onmisbaar zijn voor het instandhouden van de waarden van het totaalensemble of nederzettingstype waar zij toe behoren (gebieden binnen het dorp);
• b. de historische situatie van hun eigen type nog goed representeren (veldcomplexen buiten het dorp).

Het gaat om de volgende gebieden:

• 1. Zalkerdijk-oost.
• 2. Brinkweg.
• 3. De Noord.
• 4. Hongerenoord en Rutensnel.
• 5. Westerstern.
• 6. Vinkelsnel.
• 7. De Meentenburg.

Gebieden van middenkwaliteit

In deze categorie is een aantal gebieden opgenomen waar de cultuurhistorische waarden door moderne ingrepen zijn aangetast, maar waarbij die waarden nog genoeg aanknopingspunten bieden voor herstel of nieuwe ingrepen. De dichtheid aan cultuurhistorische elementen is over het algemeen minder hoog en de waarde en herkenbaarheid ervan minder groot. Binnen deze gebieden bestaan echter aanzienlijke verschillen tussen de aard en de plaats van de waarden. Het betreft hier de volgende gebieden:

• 1. Zalkerdijk-Noord
• 2. Vetpot
• 3. De Erfgenamen
• 4. Hongerenoord
• 5. Klein Oortkamp
• 6. Kloosterpijp

Molen De Valk

Molen De Valk, Brinkweg 11 is een Rijksmonument. Voor de goede werking en de instandhouding van deze molen is het van belang dat deze molen genoeg wind blijft vangen. Hiervoor is een molenbiotoop opgenomen met de gebiedsaanduiding 'vrijwaringszone - molenbiotoop'. Aan de regeling wordt een beperking voor de bouwhoogte van omliggende bebouwing opgenomen. Hoe verder de bebouwing van de molen is gelegen, hoe groter de bouwhoogte mag zijn.

Molen 'De Valk'

Archeologie

Op plankaarten geeft de gemeente voor het eigen grondgebied aan waar zich bekende archeologische vindplaatsen en verwachtingswaarden bevinden. De kern van de huidige archeologiewetgeving behelst bescherming van waardevolle oudheidkundige resten in de bodem. Bij ruimtelijke ingrepen op locaties met vindplaatsen moeten de aanwezige resten intact blijven. Wanneer verstoring onvermijdelijk is, dient oudheidkundig bodemonderzoek plaats te vinden. De informatie van de bij bodemonderzoek onderzochte resten wordt vervolgens behouden door middel van documentatie.

Voor gebieden waar reële verwachtingen bestaan ten aanzien van archeologische waarden, die bedreigd worden door ruimtelijke ingrepen, moet, bij planvorming van een bepaalde omvang, inventariserend onderzoek plaatsvinden om uit te maken of daadwerkelijk waardevolle archeologische resten aanwezig zijn. De uitkomsten van het archeologisch onderzoek dienen vervolgens volwaardig in de belangenafweging te worden betrokken. Op basis van dit onderzoek kan besloten worden tot behoud van de vindplaats, verder onderzoek of vrijgave van de locatie. De beslissingsbevoegdheid over archeologische monumentenzorg met betrekking tot het grondgebied van de gemeente Kampen berust bij de overheid als bevoegd gezag. In de meeste gevallen is dit de gemeente.

Uitsnede archeologische waardenkaart gemeente Kampen

Voor het plangebied geldt zowel een hoge, een middelmatige als een lage verwachtingswaarde. In het plangebied zijn verder twee archeologische vindplaatsen aanwezig.

Hoge verwachting, waarschijnlijk goede conservering (rood)

Hier kunnen archeologische resten liggen die afgedekt zijn door een minimaal 35 centimeter dikke conserverende laag (veendek, kleidek, stuifzand, afvallaag, plaggendek, etc.) en zijn daardoor waarschijnlijk goed geconserveerd.

Middelmatige verwachting (geel)

Hier kunnen archeologische resten liggen die afgedekt zijn door een minimaal 35 centimeter dikke conserverende laag (veendek, kleidek, stuifzand, afvallaag, plaggendek, etc.) en zijn daardoor waarschijnlijk goed geconserveerd.

Lage verwachting (lichtgroen)

Hier kunnen archeologische resten liggen die afgedekt zijn door een minimaal 35 centimeter dikke conserverende laag (veendek, kleidek, stuifzand, afvallaag, plaggendek, etc.) en zijn daardoor waarschijnlijk goed geconserveerd. Voor de IJsseldelta geldt daarnaast een verhoogde kans op het aantreffen van goed geconserveerde afgedekte scheepswrakken uit de 11e tot en met de 18e eeuw

Archeologische vindplaatsen

In het plangebied zijn 3 objecten (vindplaatsen) aanwezig die archeologisch waardevol zijn:

• Kerk/kapel uit de vroege tot late middeleeuwen.
• Nederzetting uit de vroege tot late middeleeuwen.
• Nederzetting uit de late middeleeuwen.

Bebouwde oppervlakken

Binnen de bebouwde kom, met name de bebouwde kommen buiten de historische stadskern, is de bodem over een groot oppervlak waarschijnlijk ondiep verstoord (<30 centimeter onder maaiveld). Dit geldt met name voor die locaties waar huizen of andere gebouwen met een diepe fundering of onderkeldering staan of hebben gestaan. Er dient hierbij opgemerkt te worden dat pas vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw woningbouw plaatsvindt die sterk verstorend is. Woningbouw van vóór deze periode was in veel mindere mate schadelijk voor het bodemarchief. Ook kunnen er ter hoogte van de bestaande bebouwingen funderingen van voorgangers aangetroffen worden die van archeologische waarde zijn.

Onbebouwde oppervlakken

Er zijn binnen de bebouwde kom zones aan te wijzen waar de bodemverstoring tot op heden gering is geweest en waar de aanwezigheid van gave bodemprofielen met daarin archeologische waarden niet mag worden onderschat. Te denken valt aan groenzones, sportterreinen, oppervlakkige bestratingen en overige terreinen waar een diepe bodemverstoring niet op voorhand vaststaat. Alleen door meer gedetailleerd bureauonderzoek en/of aanvullend veldonderzoek is de mate van verstoring tot op perceelsniveau te specificeren.

Algemeen geldt dat bij ruimtelijke planvorming met een planoppervlak groter dan 10.000 m2 een archeologische toets, en eventueel onderzoek, verplicht is. Gebieden met een hoge en middelmatige verwachtingswaarde hebben een beschermde bestemmingsregeling gekregen. Het plangebied bevat geen bekende archeologische (rijks-)monumenten. Aangezien er geen nieuwe ontwikkelingen binnen dit bestemmingsplan mogelijk worden gemaakt is een nader archeologisch onderzoek niet noodzakelijk.

Voor nieuwe bouwplannen geldt dat deze getoetst dienen te worden aan de waardenkaart van de gemeente. Daaruit kan blijken dat onderzoek noodzakelijk is.