's-Heerenbroek 2012

2.2 Ruimtelijk kader

2.2.1 Geschiedenis

Ontstaan en ontwikkeling

In de geschiedenis van 's-Heerenbroek is sprake van twee verschillende grondgebieden waar in de loop der tijd verschillende machthebbers heersten. De grens tussen deze gebieden ligt ongeveer ter plaatse van de Zwolseweg die het dorp in twee delen splitst.

Het gebied van Veecaten ligt tussen deze weg en de IJssel en was allodiaal bezit (absoluut grondbezit) van de heren van Buckhorst die ook het aan de overkant van de IJssel gelegen Zalk beheersten. Bij de Grondwet van 1848 kwam pas een einde aan de invloed van de heren van Zalk en Veecaten. Overigens behoorde het gebied toen wel bij de gelijknamige gemeente Zalk en Veecaten. In 1937 is deze gemeente bij de gemeente IJsselmuiden gevoegd.

Het woeste gebied aan de noordkant van de weg, de polder Mastenbroek werd in de 12de eeuw ontgonnen en stond onder invloed van de heren van Voorst en de steden Kampen, Zwolle en Wilsum. Na een oorlog met de heren van Voorst werd dit gebied in 1364 door de bisschop van Utrecht verdeeld. De bisschop hield het gebied westelijk van de Bisschopswetering en Wolter van Voorst kreeg het gebied oostelijk van deze wetering. Rond 1800 werd het gebied door Zwolle bestuurd maar in 1811 valt het onder de gemeente Zwollekerspel. Bij de opheffing van deze gemeente in 1967 werd 's-Heerenbroek aan IJsselmuiden toegevoegd. Na de fusie van IJsselmuiden en Kampen in 2001 zijn de grondgebieden van de gemeente IJsselmuiden en Kampen samengevoegd.

Militaire kaart van 's-Heerenbroek e.o. uit 1845

Landschap  

Geologisch gezien ligt het dorp 's-Heerenbroek op twee grondsoorten: ten noorden van de Zwolseweg laagveen en ten zuiden daarvan rivierduinen.

Veecaten is een gebied met lage rivierduinen aan de IJsseloever. Het grootste deel van Veecaten is in de loop van de tijd verzwolgen door de rivier de IJssel. De bocht in de rivier tussen Zalk en Veecaten sleet de buitenbocht waar Veecaten lag steeds meer uit, terwijl in de binnenbocht waar Zalk lag steeds meer aanslibbing plaatsvond.

De polder Mastenbroek moet voor zijn ontginning relatief hoog zijn gelegen omdat er relatief weinig klei is afgezet. De kleiafzetting is gevormd door uit de IJssel stromend water.

Het Blok, het gebied gelegen tussen de Bisschopswetering tussen de IJssel en de Zwolseweg, heeft een grillige verkaveling met een wisselende korrel. Op de kadastrale minuut heeft het gebied een fijnmazige verkaveling die niet lijkt aan te sluiten bij de verkaveling van Mastenbroek. Dit gebied heeft al in het begin van de 19e eeuw veel aanplant in de vorm van boomgaarden, hagen en bosjes en enkele percelen bouw- en hooiland. Aan de uiterwaarden, van de IJssel was een beplanting van bosjes en riet aanwezig die ook nu nog in beperkte mate bestaat.

Aansluitend aan Het Blok ligt aan de westzijde de Munnikenwaard en aan de oostzijde de Hagen. Hier lijkt de verkaveling door te lopen in de polder Mastenbroek. Deze is veel grootschaliger en heeft door de geringe aanplant nog steeds een veel weidser uitstraling.

De Zwolseweg was in de 19e eeuw een tolweg van Kampen naar Zwolle die tot na de tweede wereldoorlog via het tracé van de huidige parallelweg van de Zwolseweg liep. Uiteindelijk is deze rechtgetrokken ten behoeve van een betere verkeersdoorstroming.

Over de dijk liep de weg van Wilsum naar Zwolle die via de Schoolsteeg een verbinding met de Zwolseweg had. 's-Heerenbroek was via een voetveer verbonden met de moedergemeente Zalk. Dit voetveer is nog steeds aanwezig en heeft een belangrijke toeristische functie.

De Mastenbroekerpolder is een weidelandschap met een grootschalige rationele verkaveling waar veeteelt al vanaf het begin van de ontginning van belang is geweest. Kenmerkend in dit gebied zijn de weteringen die als rechte lijnen door het landschap lopen. De Bisschopswetering, die tegenover de toenmalige melkfabriek een stukje het dorp inloopt, is hier één van. De weteringen waren de primaire ontsluitingsstructuren van dit gebied. Aan beide zijden van de wetering lag een pad. Haaks op deze weteringen liggen secundaire paden en watergangen. De Breesteeg, de huidige Stuurmansweg, is zo'n secundair pad. Op de kadastrale minuut uit het begin van de 19de eeuw versmalt de wetering van ongeveer 6 meter tegenover de voormalige melkfabriek tot ongeveer 2,5 meter ter plaatse van de Zwolseweg. Deze situatie werd rond 1977 mede vanwege de ruilverkaveling aangepast. Hierdoor verviel het pad aan de westzijde van de Bisschopswetering en het smalle gedeelte van de wetering werd gedempt.

Op de kadastrale minuut uit het begin van de 19de eeuw versmalt de wetering van ongeveer 6 meter ter tegenover de voormalige melkfabriek tot ongeveer 2,5 meter ter plaatse van de Zwolseweg. Aan beide zijden van de wetering ligt een pad.

Bebouwing

Stedelijk: 1832-1950

De bebouwing van 's-Heerenbroek bevond tot zich tot in de 19e eeuw nog hoofdzakelijk tussen de IJssel en de Zwolseweg. Deze bebouwing bestond voornamelijk uit kleinschalige kleinschalige agrarische bebouwing, die min of meer verstrooid in het landschap lag. De ontsluiting van de achter de Zwolseweg gelegen percelen is tot op heden voor een groot deel via particuliere paden geregeld.

Opvallende gebouwen zijn de boerderij Huis in 't land en herberg de Kroon. Van de herberg is de inrijschuur nog aanwezig. De herberg stond op de kruising van het westelijke pad van de Bisschopswetering en de Zwolseweg.

Langs het deel van de Zwolseweg dat zich ten westen van de Bisschopswetering bevindt stonden al aan het begin van de 19de eeuw grote, naar de polder gerichte boerderijen van het hallenhuistype op terpen waarvan sommige erven nog steeds aanwezig zijn. De boerderijen hebben vaak een haaks op de stal geplaatst voorhuis, een zogenaamd T-huis. De stal is over het algemeen voorzien van een wolfkap. Op de smalle percelen aan de zuidzijde van de weg staan kleine, parallel aan de weg geplaatste woonhuizen.

Aan de Bisschopswetering was ook al lintbebouwing aanwezig. Deze bestond uit vier grote hallenhuisboerderijen op terpen en een drietal kleine woningen parallel aan de weg op een smalle strook grond tussen het oostelijke pad en de wetering.

Smalle bebouwing tussen de Bisschopswetering op de smalle strook grond tussen het oostelijk pad en de Bisschopswetering. (foto Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

In het laatste kwart van de 19e eeuw is in het centrum een schoolgebouw aan de Bisschopswetering gebouwd. Omstreeks 1909 worden een school en twee woningen gebouwd aan de Zwolseweg. Aan de Bisschopswetering bouwt men in 1914 de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek en directeurswoning naar ontwerp van G.B Broekema. De schoorsteen van deze fabriek is een beeldbepalend element dat in de verre omtrek zichtbaar is.

Stedelijk: 1950- heden

Vanaf 1950 wordt 's-Heerenbroek verder verdicht met woonbebouwing. In eerste instantie door voortzetting van de lintbebouwing aan de Bisschopswetering en de Schoolsteeg, maar later door een uitbreiding naar het noord-oosten van het dorp waaronder het in 1970 gebouwde verenigingsgebouw en het woonwijkje aan de J.W van Lenthestraat.

2.2.2 Het plangebied

De huidige verschijningsvorm van de kern 's-Heerenbroek is een resultaat van de natuurlijke ondergrond en de daarmee nauw verweven ontstaansgeschiedenis van het onderliggende agrarische cultuurlandschap en de bebouwing (zie de vorige paragraaf 'ontstaan en ontwikkeling'). Door het overdragen van de kennis van al deze voor 's-Heerenbroek karakteristieke kenmerken wordt in dit bestemmingsplan de basis gelegd voor een bij 's-Heerenbroek passende stapsgewijze, kleinschalige doorontwikkeling van het dorp in de komende decennia.

Kwaliteiten vanuit de natuurlijke laag

Aan de natuurlijke ondergrond van 's-Heerenbroek is de tweedeling van 's-Heerenbroek nog goed af te lezen: grillige kavels ten zuiden van de Zwolseweg waar de afzettingen van de rivier een vruchtbare ondergrond vormden en het meer geometrische patroon op de veengronden rond de Bisschopswetering dat onderdeel is van de polder Mastenbroek.

Kwaliteiten vanuit de laag van het agrarisch cultuurlandschap

Het karakter van het landschap ten zuiden van de Zwolseweg is kleinschalig en afwisselend, met opgaand groen van erfbeplanting en restanten van boomgaarden. De Zwolseweg zelf wordt begeleid door monumentale essen.

Ten noorden van de Zwolseweg bevindt zich het grootschalige en in een regelmatig stramien verkavelde landschap van de polder Mastenbroek. De Bisschopswetering vormt hier de ruggengraat. Aan de Bisschopswetering bevinden zich nog drie van de vier oudere erven met boerderijen op terpen. De terpen met bebouwing en beplanting zijn markant aanwezig als verdichte enclaves in het open landschap met wijde gezichten. Vanouds werden de uitgestrekte weidegronden gebruikt voor veeteelt. De Veerweg en Stuurmansweg zijn als landschappelijke linten met knotwilgen herkenbaar.

Kwaliteiten vanuit de stedelijke laag

De kern 's-Heerenbroek is bij nadering vanuit het open landschap via de Zwolseweg vooral te herkennen aan de concentratie van erven met bijbehorende beplanting langs de Zwolseweg. De opgaande beplanting van de erven staat in sterk contrast met het omringende open en weidse landschap. Net buiten 's-Heerenbroek aan de kant van Stadshagen is een ruim open zicht op het open polderlandschap tussen het dorp en de stad. Aan de andere kant van de Zwolseweg is zicht op het rivierenlandschap en de kerktoren van Zalk. Dit zicht is in de schetsschuit 's-Heerenbroek aangegeven als een landschappelijk IJsselvizier; doorzicht van de stad naar de rivier en vice versa is hier het thema. Het IJsselvizier is een groene, ecologische en recreatieve verbinding tussen stad en rivier.

Structuurschetsen 's – Heerenbroek (bron schetsschuit)

Sfeerbeelden dorpskern met omliggende bebouwing

Vanuit de polder springt met name de karakteristieke schoorsteen van de zuivelfabriek in het oog. De woonhuizen uit verschillende perioden langs de Bisschopswetering staan overwegend met de lange gevel naar de wetering, het zadeldak met lage gootlijn evenwijdig aan de wetering. Uitzondering vormen de bijzondere gebouwen zoals de terpboerderijen en de zuivelfabriek met directeurswoning. De boerderijen en directeurswoning zijn voorzien van een zadeldak met wolfseinden haaks op de wetering. Het hoofdgebouw van de zuivelfabriek heeft een markante samengestelde kapvorm.

Foto's richting het open weidelandschap van de Polder Mastenbroek

De oudere bebouwing van 's-Heerenbroek is overwegend kleinschalig en plaatselijk nog zeer karakteristiek. Langs de Zwolseweg bevinden zich op regelmatige afstanden gerelateerd aan de verkaveling, grotere boerderijen, waarvan sommige nog rietgedekt. In de zone ten zuiden van de Zwolseweg wisselen oudere karakteristieke panden en nieuwbouw elkaar af, bijeen gehouden door een kleinschalig en grillig raamwerk van paden en beplanting. Vanaf de dijk wordt de aanblik van 's-Heerenbroek bepaald door het informele dakenlandschap van woonhuizen en boerderijen, afgewisseld met erfbeplanting, boomgaarden, kleine weides en akkers.

Foto's vanaf de dijk

Langs de Bisschopswetering bevinden zich nog drie van de vier oude terpboerderijen en wat meer kleinschalige lage bebouwing die met voorzijden, langsgevels en langskappen georiënteerd zijn op de wetering. Tussen de bebouwing zijn zichten naar het open landschap uitgespaard. Deze bebouwing toont zich bescheiden richting het landschap, met een kleinschalige rand van bijgebouwen en erfbeplanting en in gedekte kleuren. De nieuwbouwbuurt rond de Van Lenthestraat staat hiermee in sterk contrast: voorzijden naar het landschap, twee lagen met kap, met het landschap contrasterende lichte kleuraccenten en sporadische beplanting.

Foto van bebouwing langs de Bisschopswetering (oude boerderij en kleinere panden) en een zicht tussen de bebouwing door

De authentieke zwarte doorrijschuur met rieten kap van de oorspronkelijke herberg staat precies op de plaats waar de Bisschopswetering en de Zwolseweg als belangrijkste structuurdragers elkaar raken en is daarmee beeldbepalend voor de kern van 's-Heerenbroek.

Functioneel

Rond de plaats waar de Bisschopswetering op de Zwolseweg uitkomt bevindt zich de kern van 's-Heerenbroek. Hier bevinden zich verschillende gebouwen met een gemeenschapsfunctie: de kerk, verenigingsgebouw De Kandelaar, het wijkgebouw van de kerk, de doorrijschuur (behorende bij de vroegere herberg), de school en het woonhuis/smidse/schoolgebouw (nog in gebruik als woonhuis/smidse).

De Kandelaar is een gebouw dat in gebruik is voor verschillende activiteiten van de kerkelijke gemeente en de dorpsgemeenschap. Ook in het wijkgebouw vinden verschillende kerkelijke activiteiten plaats. De doorrijschuur is in 2010 ingericht als museum.

Foto doorrijschuur

De zuivelfabriek van 's-Heerenbroek heeft een nieuwe functie gekregen als locatie voor creatieve bedrijvigheid (zaalverhuur en meubelfabriek).

De grotere panden op de erven langs de Zwolseweg zijn deels in gebruik als bedrijfsgebouwen (garage, fitnesscentrum, groothandel in diervoeders).