Wilsum en Nieuwstad 2012

2.2 Ruimtelijk kader

2.2.1 Geschiedenis

Ontstaan en ontwikkeling

Landschap

De wording van het landschap rond Wilsum is sterk bepaald door de invloed van de IJssel, in combinatie met de getijdenwerking van de rivier en de wind. Tot in de middeleeuwen was dit een gebied, waarin de IJssel zich met verschillende armen een weg zocht richting het Flevomeer. In de loop van de tijd zijn steeds meer delen van deze rivierarmen dichtgegroeid en verland. De strang die nu nog in het buitendijks gebied aanwezig is herinnert hieraan. Deze strang was in de middeleeuwen mogelijk een bevaarbare stroom waardoor een gunstige vestigingsplaats ontstond.

Het grondgebied bestond uit oeverwallen, laagveen en rivierduinen. Direct langs de rivier lagen de (door regelmatige overstromingen vruchtbare) oeverwallen waarop Wilsum is ontstaan. De hoogte van de zandrug vormde een natuurlijke bescherming tegen het water en zo een goede plek om te wonen. Vanaf deze hoger gelegen delen is het omliggende lager gelegen landschap in gebruik genomen en verkaveld. De zandruggen zijn daarmee verankerd in het landschap; er is sprake van een sterke samenhang tussen de natuurlijke ondergrond, weg, bebouwing, opgaande beplanting en verkavelingstructuren. De laag gelegen natte gronden kenden vanouds een gebruik als weide en hooiland. Slootjes zorgen voor de noodzakelijke afwatering van deze gronden en vormden in veel gevallen de perceel- of eigendomsgrenzen.

Kaart hoogtelijnen Wilsum

In 1308 verleende de bisschop van Utrecht aan Salland Dijkrechten, waarna men begon met de algemene bedijking van de IJssel. De dijk had naast zijn waterkerende functie tevens de functie als weg van Kampen naar Zwolle. Deze bedijking heeft het landschap rond Wilsum aanzienlijk veranderd. Door dijkdoorbraken ontstonden kolken die ook nu nog zichtbaar zijn in het landschap. Met de bedijking van de rivier, waarbij aansluiting gezocht werd bij de hoger gelegen delen in het landschap, kreeg de IJssel (en daarmee de IJsseldelta) min of meer de huidige vorm.

De onderstaande dijkdoorbraken zijn via oud kaartmateriaal bekend:

• de Olde kolk" tegen, op de hoek bij de Nieuwstad;
• net voorbij de afrit naar de Scherenwelle is er aan de binnenkant van de dijk (dichtgegroeid);
• net voor de bebouwing van Uiterwijk;
• net voor het wegje naar het boerderijtje in het land Uiterwijkseweg 16;
• even voorbij de bebouwing van Uiterwijk;
• een kolkje waar niets meer van te zien is bevond zich links naast de Veerweg net voor waar deze, gezien vanuit het dorp, een bocht naar rechts maakt.

Kaartje met kolken als gevolg van dijkdoorbraken (de meeste in 1825) ter plaatse van Uiterwijk.

Bebouwing

Vroegste bebouwing

Over de vroegste bebouwing van Wilsum is niet veel bekend. De huidige Nederlands Hervormde kerk werd al in 1170 tot parochiekerk verheven maar is waarschijnlijk al in het midden van de 11de eeuw gebouwd. Gezien de handelsprivileges die de stad kreeg is het mogelijk dat deze grotendeels uit handelshuizen bestond. Deze handelsprivileges zijn waarschijnlijk ook de reden waarom de inwoners van Wilsum van de bisschop stadsrechten kregen (tussen 1260 en 1321) In de 16de eeuw stond er een molen op de Molenbelt. Op een topografische kaart van 1749 is deze nog aanwezig. De molen werd waarschijnlijk in de loop van de 18de eeuw afgebroken. In het begin van de 19de eeuw is het dorp vooral een agrarische nederzetting.

Situatie 1817-1850

Op de kadastrale minuut van 1817 is een concentratie van bebouwing rond de kerk aanwezig. Aan de rechterzijde van de kerk stond het raadhuis van de gemeente en aan de linkerzijde aan het veerpad de pastorie. De weg naast de kerk leidde naar een voetveer dat toegang gaf tot de gedeeltelijk tot Wilsum behorende Onderdijkse polder.

Ter plaatse van de huidige Westenbergstraat lag aan de Dorpsweg een plein geflankeerd door een herberg, de woning van de burgemeester en enkele huizen haaks op de Dorpsweg. Op dit plein stonden een school en twee hooibergen die waarschijnlijk een gemeenschappelijke functie hadden. De rest van de bebouwing bevond zich in het begin van de 19de eeuw vooral langs de Dorpsweg. Omstreeks 1850 lagen er circa 50 woningen in een langgerekt, de rivierdijk volgend lint aan de Dorpsweg.

Wilsum, kadastrale minuut 1817, sectie B eerste blad

Achter de percelen laat de kadastrale minuut nog een pad zien dat vanaf de IJsseldijk van noord naar zuidoost loopt. Het middelste gedeelte sloot aan op het plein ter plaatse van de Westenbergstraat en was in 1845 ook aangesloten op de Dorpsweg via de huidige Molenbelt. Het zuidelijke pad sloot aan op een smal particulier perceel ter plaatse van de huidige Thijsweg. Dit perceel diende voor de ontsluiting van een aantal haaks hierop gelegen percelen en een huis met erf en liep door tot een perceel hooiland van de gemeente Wilsum. Aan de oostzijde van Wilsum verbond "de Steeg", de huidige Quarles van Uffordweg, de Dorpsweg met de weg van Kampen naar Zwolle.

Wilsum, Militaire kaart 1845

Nieuwstad, kadastrale minuut 1817

1850-1940

Wilsum groeide in de periode 1850-1950 nauwelijks. De belangrijkste uitbreidingen van de bebouwing waren langs de huidige Westenbergstraat, de Dorpsweg en de verbindingswegen daartussen. Op een topografische kaart uit 1903 is het pad ter plaatse van de huidige Thijsweg als een landweggetje doorgetrokken over twee achterliggende percelen. Tot 1872 werd in en rond de Nederlands Hervormde kerk begraven. In 1872 werd een nieuwe begraafplaats in gebruik genomen die toegankelijk werd gemaakt via een pad ter plaatse van de huidige Molenbelt.

Wilsum, topografische kaart 1903

Nieuwstad, topografische kaart 1903

De buurtschap Nieuwstad ligt op een zandduin achter de dijk. Het is opvallend dat de meeste boerderijen via een weg achter de IJsseldijk (de Nieuwstad) toegankelijk waren en dus niet aan deze dijk waren gebouwd. Op de kadastrale minuut liggen twee kolken aan deze weg die duiden op de aanwezigheid van een dijk ter plaatse van deze weg. De brede strook grond die deze weg begeleidt kruist de dijk en sluit verderop weer aan op het tracee van de dijk. Halverwege deze strook, in het buitendijkse gebied ligt nog een grote kolk die de oorzaak van het wegspoelen van dit dijktracé zal zijn. In Nieuwstad ontstond een pad tussen de stadse weg (Nieuwstad) en de dijk waaraan woningen met het zicht op de dijk werden gebouwd. Hierdoor ontstond een merkwaardige voorgevelrooilijn midden in het landschap vooral omdat dit pad nu niet meer herkenbaar is. De langgerekte erven achter deze woningen strekken zich tot op heden uit tot aan de Nieuwstad.

1950-heden

Na 1950 steeg de woningvoorraad tot 206 in 1987 zonder dat de structuur van het stadje wezenlijk veranderde. Wel werd in 1955 de Gereformeerde kerk aan de Dorpsweg 104 gebouwd. Dit is een bakstenen zaalkerk met ongelede toren in sobere traditionalistische vormen. Op een prominente plek tegenover de hervormde kerk aan de Dorpsweg werd in 1977 een parkeerterrein met een pleinvormige uitstraling "de Brink" aangelegd. Op dit moment wordt het dorp naar de zuidoostzijde uitgebreid.

Luchtfoto 2010, uitbreiding aan de oostzijde van Wilsum

Wilsum, vergelijking bebouwing 1817 en heden

Nieuwstad, vergelijking bebouwing 1817 en heden

Bronvermelding

• Inventarisatie Jongere Bouwkunst 1850-1940, Objecten gemeente IJsselmuiden, Het Oversticht, Zwolle 1988.
• Aan de monding van de IJssel, Historische schets van de gemeenten Grafhorst, Kamperveen, Wilsum, IJsslemuiden, Zalk en Veecaten, J.A. Paasman
• Monumenten in Nederland, Overijssel, R. Stenvert, Chr. Kolman, B. Olde Meijerink, Zwolle 1998
• Website historische vereniging Jan van Arkel: www.hvjanvanarkel.nl/Wilsum
• Overijsselse windmolens van toen en nu, G. Varwijk, Zwolle 2009
• Kadastrale Atlas Overijssel 1832, Stichting Kadastrale Atlas Overijssel 1832, Zwolle 2007

2.2.2 Het plangebied

De bedoeling van deze paragraaf is een beschrijving te geven van de huidige verschijningsvorm van de kern Wilsum. De verschijningsvorm als resultaat van de natuurlijke ondergrond en de daarmee nauw verweven ontstaansgeschiedenis van het onderliggende agrarische cultuurlandschap en de bebouwing (zie de vorige paragraaf 'ontstaan en ontwikkeling'). Door het overdragen van de kennis van al deze voor Wilsum karakteristieke kenmerken wordt in dit bestemmingsplan de basis gelegd voor een bij Wilsum passende stapsgewijze, kleinschalige doorontwikkeling van het dorp in de komende decennia.

Kwaliteiten vanuit de natuurlijke laag

De natuurlijke ondergrond van de IJsseldelta kent nog steeds een afwisselend patroon van waterlopen, geulen, laag gelegen natte gronden en hoger gelegen droge zandgronden. De natuurlijke ondergrond, de aardkundige waarden van de zandruggen en de natuurlijke hoogteverschillen zijn in het plangebied voor een belangrijk deel behouden gebleven.

Het afwisselende patroon van de natuurlijke ondergrond nog goed leesbaar in het landschap. De zandrug is herkenbaar aanwezig als hoogte: de natuurlijke ondergrond voor de kern Wilsum. Op de Scherenwelle bevinden zich de restanten van enkele oude rivierarmen.

Kwaliteiten vanuit de laag van het agrarisch cultuurlandschap

De aanwezigheid van het cultuurhistorisch waardevolle landschap van de IJsseldelta is een grote kwaliteit van de gemeente Kampen. De relatie tussen bebouwd gebied en buitengebied is hecht; zeker bij kleine kernen als Wilsum.

De zandrug en de dijk vormen een curve die een afgeleide is van de meander in de IJssel. De verkaveling vanaf de dijk is in het landschap afleesbaar door het perceelsgrenzen- en slotenpatroon van het vroegere weide- en hooiland. Op de glooiende taluds binnendijks zijn restanten zichtbaar van weides, moestuinen en boomgaarden.

De grote mate van openheid van de laag gelegen natte gronden maakt dat de historische structuur met verspreide agrarische bebouwing en opgaande beplanting zich als verdichte linten aftekent in het agrarische cultuurlandschap.

De openheid van de laag gelegen natte gronden maakt ook de beleving van de aanwezige sterke hoogteverschillen met de zandruggen mogelijk. Doordat de bebouwing en de opgaande beplanting zich voornamelijk op de hogere delen bevindt, worden de hoogteverschillen geaccentueerd.

Kwaliteiten vanuit de stedelijke laag

Ruimtelijk

Vanaf de dijk en de uiterwaarden is de markante ligging van de bebouwing van Wilsum hoog op de zandrug beeldbepalend. Vanaf de Zwolseweg, al snel na de Molenbrug, is er zicht op de kerktoren van Wilsum. De kerktoren is het enige zichtbare stukje bebouwing vanaf deze zijde. De rest van de kern gaat schuil achter erf- en laanbeplantingen en achter het bosje 'de eendenkooi'. Wel zijn er een paar grote schuren zichtbaar van een boerderij in Nieuwstad die niet achter de groene coulissen opgesteld staan. Aan de westzijde van het dorp zijn vanaf de Dorpsweg de Molenbrug, de Bovenkerk en het Lyempf gebouw zichtbaar.

Er is een sterk contrast tussen enerzijds de voorzijde, de IJsselzijde van het dorp, in een curve op de hoogte, met voorzijden van bebouwing aan de dijk, en anderzijds de groene rafelige achterzijde van het dorp in de laagte, overgaand in het landschap met weides, lanen en overige beplanting.

Net buiten het dorp aan de oostzijde is vanaf de Dorpsweg zicht op de kerktoren van Zalk en de hoogbouw in Zwolle.

De bebouwing is georiënteerd op de dijk. De bebouwing staat haaks op de dijk met de smalle gevel aan de dijk en de lange gevel loodrecht daarop. Hierdoor zijn er veel doorzichten naar het achterliggend landschap en open groene gebieden achter en tussen de bebouwing. De bebouwing heeft hierdoor vanouds een vrijstaand en karakter; de 'korrels' zijn los van elkaar gesitueerd. Bij de ingangen van het dorp wordt de aanblik van de kern van Wilsum bepaald door informeel gesitueerde volumes van kleinschalige boerderijen, wat lager gelegen en te gast in het landschap, dicht achter de dijk. Door de lage ligging en de lage zijgevels van de oudere boerderijen vallen met name de kappen op: bedekt met riet of pannen. Richting dorpskern verdicht de bebouwing zich, versmalt het profiel en staan de huizen dichter bij elkaar met de voorgevels op de dijk. Daarmee wordt de Dorpsweg een besloten, intiem straatje. Grenzend aan de kerk (zuidzijde) is langs de Dorpsweg het ontstaan van de vroegste bebouwing van de kern Wilsum herkenbaar. Daar is nu nog een concentratie oudere bebouwing aanwezig in de vorm van het voormalige schoolgebouw (nu hervormd verenigingsgebouw) en de voormalige herberg, gelegen aan een pleinvormige ruimte. Dit centrale deel van de Dorpsweg heeft een groen karakter door de aanwezige lindes.

Ook in Nieuwstad is een verdichting van bebouwing te herkennen met oudere, agrarische bebouwing. De bijgebouwen zijn geöriënteerd op de oostelijke ontsluitingsweg ('Nieuwstad'). De woonhuizen staan met de voorgevels georiënteerd richting de IJssel, in de zone waar de oudste erven van Nieuwstad waren gelegen. Hierdoor is een omgekeerde structuur ontstaan met een achterontsluiting waarlangs bijgebouwen, schuren en omheiningen het beeld bepalen, en de voorgevels temidden van het groen, op ongeveer 150 meter afstand van de IJsseldijk.

Functioneel

Het agrarisch karakter van Wilsum is nog herkenbaar aanwezig in de vorm van oudere agrarische bebouwing maar ook in eigentijdse boerenbedrijven en het gebruik van de omliggende gronden als weide en hooiland. Inmiddels is een aantal boerenbedrijven omgevormd tot groothandel of machineverhuur. Wilsum heeft een eigen bescheiden passantenhaven met een strandje en een voorziening voor sportvissers. Langs de Dorpsweg is een dorpse diversiteit aan functies in stand gebleven: natuurlijk de kerken en een café maar ook een supermarkt en een garagebedrijf. Aan de noordzijde van het dorp bevinden zich het nieuwe dorpshuis/multifunctioneel centrum, begraafplaats en volkstuinen; aan de oostzijde de sportvelden. De tegen het dorp gelegen sportvelden worden deels omgevormd tot woongebied (plan 'De Thijs').

Conclusie: ruimtelijk waardevol en te behouden
(zie ook 4.1 cultuurhistorie en archeologie)

Natuurlijke laag:

• contrast tussen de zandrug (die mee meandert met de IJssel) en de lage gronden;
• strangen en kolken die de dynamiek van het water zichtbaar maken.

Laag van de agrarische cultuurlandschappen:

• contrast in landschappelijke inrichting tussen hoge gronden en lage gronden;
• verkaveling van de lage gronden vanaf de zandrug;
• strokenverkaveling op de rivierduinen; kleinschalige grillig verkavelde percelen aanwezig die aan de voet overgingen in grotere, regelmatig gevormde kavels bestemd als hooiland en weidegrond.

Stedelijke laag:

• zichtlijnen naar kerktorens van Kampen, Zalk, Wilsum; Molenbrug en Lyempf;
• rafelige en groene achterzijden van de bebouwing vormen de overgang naar het landschap;
• Concentratie van oudere bebouwing rond de kerk en aan pleinvormige ruimte aan de Dorpsweg;
• De dijk met de Dorpsweg als structuurbepalend element waarlangs de bebouwing zich ontwikkelde;
• Weinig bebouwing aan de buitendijkse zijde van de Dorpsweg;
• Veerweg en 'de Steeg' (Quarles van Uffordweg) als oude verbindingen;
• Informele ligging van kleine boerderijen; aan de rand van het dorp verspreider, verder van de Dorpsweg en lager gelegen; centraler in het dorp dicht op de weg; dichter bij elkaar en op dijkhoogte;
• Bouwhoogte 1 laag met kap; veel rieten daken.