Grafhorst 2012

2.2 Ruimtelijk kader

2.2.1 Geschiedenis

Grafhorst is gesticht op een zandrug aan het Ganzendiep, een voormalige arm van de IJsseldelta. Vroeger heette deze het 'Graffersche dyp'. Wanneer de nederzetting is gesticht, is onbekend. Het is niet ondenkbaar dat de eerste bewoners van deze streek, de Bruckters en later de Saksische stammen, de rivierduinen gedeeltelijk hebben afgegraven. Hieruit zou ook de naam Grafhorst ontstaan kunnen zijn. De naam Grafhorst is immers een samenstelling tussen 'graf' en 'horst'. Het eerste woord is waarschijnlijk afgeleid van het woord 'graven' en het tweede woord betekent 'een met bomen begroeide hoogte'. 12 november 1277 wordt Grafhorst voor het eerst in een officiële acte wordt genoemd. In 1333 verleent de Bisschop van Utrecht het plaatsje Grafhorst stadsrechten. De stadsrechten hebben echter niet tot gevolg dat Grafhorst zich tot een werkelijke stad ontwikkelt. De stad wordt nooit ommuurd en bezit eeuwenlang geen kerk, maar behoort kerkelijk tot IJsselmuiden. Grafhorst onderscheidt zich van het platteland door zijn bestuursinrichting en door zijn eigen rechtspraak.

Visserij en veeteelt zijn in Grafhorst hoofdmiddelen van bestaan. Grafhorst krijgt in de loop der eeuwen veel te maken met grote overstromingen. Bekend zijn vooral die van 1775 en van 1825. Aan de Branderdijk spoelen 10 woningen weg. Daarnaast blijken 26 van de 64 aanwezige woningen in Grafhorst weggeslagen en 12 zwaar beschadigd. In 1849 verwoest een grote brand bijna geheel Grafhorst.

In de 20e eeuw verdwijnt de visserij hiervoor in de plaats zijn meer veehouders gekomen, terwijl het andere gedeelte van de bevolking elders werk vond.

In Grafhorst was sprake van een burgerrecht dat al in de 18e eeuw wordt vermeld en omvat het recht tot gemeenschappelijke beweiding van een gebied dat de Halingen wordt genoemd.

Tot 1 januari 1937 was Grafhorst een zelfstandige gemeente, hoewel de burgemeesters rond die tijd burgemeester waren van zowel Grafhorst, IJsselmuiden als Wilsum. De gemeente IJsselmuiden ontstond in 1937 door samenvoeging van de gemeenten IJsselmuiden, Grafhorst, Wilsum, Kamperveen, Zalk en Veecaten. Sinds 1 januari 2001 maakt de 'stad' Grafhorst deel uit van de gemeente Kampen.

De natuurlijke laag

De wording van dit gebied is sterk bepaald door de invloed van de IJssel, in combinatie met de getijdenwerking van de rivier en de wind. Tot in de Middeleeuwen was dit een gebied, waarin de IJssel zich met verschillende armen een weg zocht richting het Flevomeer. Het grondgebied bestond uit oeverwallen, laagveen en rivierduinen. Direct langs de rivierarm het Ganzendiep ligt de dekzandrug waarop Grafhorst is ontstaan. In de holte tussen de hoger gelegen gedeelten van de zandrug ligt een dekzandvlakte met een klei-veenpakket dat hoger is dan 2 meter.

Geomorfologische kaart Grafhorst

Kaart met hoogtelijnen

Hierop zijn duidelijk de verhogingen van de dijken en zandruggen te zien. Ter plaatse van de bebouwing vertekent het beeld omdat hier de hoogte van de bebouwing ook meegenomen wordt.

Uitsnede bodemkaart

De laag van de agrarische cultuurlandschappen

De tuinen en bospercelen bij Grafhorst, militaire kaart 1845

Situatie 1818

Aan de oever van het Ganzendiep lagen weidepercelen achter de woningen. Aan de zuidzijde van de binnenweg (de huidige Kerk- en Achterstraat) lagen achter de woning diepe tuinen op langgerekte percelen. De grote onregelmatige blokvormige gronden tussen de Binnenweg en de Branddijk werden gebruikt als weidegronden en bospercelen. De laaggelegen gronden tussen het Ganzendiep en de Branddijk werden gebruikt als hooiland.

Het gemeenschappelijke weidegebied voor de burgerij, de Halingen genaamd, was ongeveer 56 ha groot. Het is gelegen ten noordoosten van Grafhorst, tussen de weg Grafhorst-Genemuiden (Kamperzeedijk) en de rivierarmen het Ganzendiep en de Goot. Gemeenschappelijk gebied de Halingen op de kadastrale overzichtskaart van 1818.

De stedelijke laag

De dijken bij Grafhorst op de kaart van Hattinga uit 1738

Bebouwing vóór 1848

Over de vroege bebouwingsgeschiedenis van Grafhorst is weinig bekend.

Op de kadastrale minuut van 1818 (zie illustratie op de volgende bladzijde) zijn in Grafhorst 68 huizen getekend. De meeste huizen staan aan de Binnenweg (de huidige Voorstraat, Achterstraat en Kerkstraat) en nog een paar op de Branddijk (de huidige Branderdijk). Opvallend is de dichtheid van de woonbebouwing aan beide zijden van de weg, die het dorp een bijna stedelijk karakter geeft.

De wegen en dijken

In 1646 werd de Nieuweweg aangelegd als onderdeel van de verbinding Kampen-Genemuiden.

Bij de Uithoek sloot deze ten zuiden van Grafhorst aan op de Binnenweg (huidige Voor-, Achter- en Kerkstraat) en vervolgde zijn weg via de Mastenbroekerdijk (Kamperzeedijk) richting Genemuiden. Aan beide zijden van de Binnenweg werd gebouwd, waardoor deze vanouds de ruggegraat van het dorp was. De Branderdijk is waarschijnlijk vlak na 1339 aangelegd en staat al op de kaart van Hattinga uit 1749 (zie boven).

De Branddijk (Branderdijk) sluit aan het eind van de Binnenweg haaks aan op de Binnenweg die in het zuiden aansluit op de Bergweg. De Branderdijk is vooral aan de landzijde bebouwd.

De Mastenbroekerdijk en de Branderdijk zijn eveneens belangrijke structuurbepalende elementen in het landschap maar ze zijn ook bepalend voor de plaats van de bebouwing aan de uiteinden van het dorp.

Kadastrale minuut 1818, dorp Grafhorst

Kaart uit Atlas 1868, Provincie Overijssel

Grafhorster veer

Op de plaats waar de huidige Voor- en Achterstraat samenkomen, ligt aan het Ganzendiep een open ruimte. Dit is de plaats waar het voetveer van Grafhorst naar het Kampereiland aanmeerde. Het veer was waarschijnlijk al voor 1711 in gebruik maar in 1960 staakten de veerdiensten.

Bouwen na 1849

Na de stadsbrand van 1849 werd bijna heel Grafhorst herbouwd. Men bouwde voornamelijk éénlaagse woningen voorzien van een kap. De kap bestond uit een zadeldak met wolfseinden of een schilddak. De voorgevel was gericht op de openbare weg.

De oude school met raadkamer werden, gezien de overeenkomsten van de huidige vorm en die op de kadastrale kaart van 1818, waarschijnlijk op zijn oorspronkelijke grondslag herbouwd.

Aan de Kamperzeedijk bij de Halingen bouwt de burgerij van Grafhorst in 1929 een bolleschuur voor het stallen van de gemeenschappelijke stier. Deze bolleschuur met zijn pannengedekte mansardekap is nog aanwezig. Deze karakteristieke schuur bevindt zich net buiten het plangebied.

Bouwen vanaf de 20e eeuw

Vanaf de jaren '30 van de vorige eeuw werd het lint aan de Grafhorsterweg aan de zuidkant van het dorp verder bebouwd. Ook de Voorstraat, de Achterstraat en de Kerkstraat werden vanaf deze tijd verder verdicht. Hierdoor ontstond een sterk gedifferentieerd gevelbeeld. In de jaren '70 volgde ook bebouwing aan de straten haaks en parallel aan de Grafhorsterweg. Deze bebouwing heeft een sterke architectonische overeenkomst die nieuwbouwwijken eigen is, maar die minder past bij het dorpse karakter van de lintbebouwing.

Planmatige woningbouw

2.2.2 Veranderingen

Locatie Prefabo

In 2008 is voor de locatie Prefabo een plan ontwikkeld voor de ontwikkeling van de locatie van de voormalige betonfabriek. Deze locatie is meegenomen in de actualisatie van de kern Grafhorst. De gemeente Kampen heeft aangegeven mee te willen werken aan een meer flexibel bestemmingsplan, mits deze voldoende de stedenbouwkundige kwaliteit borgt. De ruimtelijke kwaliteit zoals die is vastgelegd moet gehandhaafd blijven. Een meer flexibel bestemmingsplan past ook binnen de lijn die de gemeente Kampen hanteert in andere bestemmingsplannen. Qua systematiek is het plan in hoofdzaak aangesloten op de rest van de kern, waarbij rekening is gehouden met de stedenbouwkundige opzet van het plan voor deze locatie. Verder zijn er in het in 2008 opgestelde beeldkwaliteitsplan criteria opgenomen die er aan moeten bijdragen dat er een goede onderlinge samenhang ontstaat in het ruimtelijke beeld.

Veerplein

Ook de ontwikkeling van het Veerplein is meegenomen in dit bestemmingsplan. Het Veerplein en de directe omgeving worden gezien als de enige openbare plek in Grafhorst aan het Ganzendiep. Vanaf de plek heeft men een mooi panorama op het open landschap (Kampereiland). Dit is één van de kernkwaliteiten van het Nationaal Landschap IJsseldelta. De huidige situatie van het Veerplein laat echter te wensen over. De rand tussen water en land wordt als hard ervaren, diverse ongewenste begroeiing, afval, verschillend straatmeubilair, geparkeerde auto's en weinig zitgelegenheden maken de plek onaantrekkelijk. Onder leiding van het Oversticht én in samenwerking met de dorpsbewoners is gewerkt aan een inrichtingsvoorstel om de kwaliteiten van de plek te verbeteren en te ervaren. Een aantal thema's binnen dit voorstel waren lucht, water en ruimte, rust versus activiteit en bootjes. Vanuit bewoners werd aandacht gevraagd voor een ligweide, picknick en zitplekken, verlichting en behoud van de botenhelling. Deze wensen, aangevuld met enkele andere, zijn verwerkt in een schetsvoorstel vanuit de werkgroep, die het Oversticht heeft verfijnd.

Voorstraat 15

Voor het perceel Voorstraat 15 te Grafhorst is medewerking verleend om de realisatie van een woning mogelijk te maken. Nu staat op het perceel een oude schuur. Voor deze ontwikkeling is recent een ruimtelijke onderbouwing opgesteld. Deze ontwikkeling is meegenomen in dit bestemmingsplan. In bijlage 2 is de ruimtelijke onderbouwing zonder de onderzoeken opgenomen.

2.2.3 Het plangebied

In deze paragraaf is een beschrijving gegeven van de huidige verschijningsvorm van de kern Grafhorst. De verschijningsvorm als resultaat van de natuurlijke ondergrond en de daarmee nauw verweven ontstaansgeschiedenis van het onderliggende agrarische cultuurlandschap en de bebouwing (zie paragraaf 2.2.1). Door het overdragen van de kennis van al deze voor Grafhorst karakteristieke kenmerken is in dit bestemmingsplan de basis gelegd voor een bij Grafhorst passende stapsgewijze, kleinschalige doorontwikkeling van het dorp in de komende decennia.

Hierna is Grafhorst met een fotocompositie in beelden weergegeven.

Grafhorst in beelden

Kwaliteiten vanuit de natuurlijke laag

De natuurlijke ondergrond van de IJsseldelta kent nog steeds een afwisselend patroon van waterlopen, geulen, laag gelegen natte gronden en hoger gelegen droge zandgronden. De natuurlijke ondergrond, de aardkundige waarden van de zandruggen en de natuurlijke hoogteverschillen zijn in het plangebied voor een belangrijk deel behouden gebleven.

Het afwisselende patroon van de natuurlijke ondergrond is nog goed leesbaar in het landschap. De zandrug aan het Ganzendiep waar Grafhorst op ontstaan is, is nog goed herkenbaar aanwezig als hoogte: de natuurlijke ondergrond voor de kern Grafhorst en drager voor de ruimtelijke structuur van het dorp. Aan weerzijden van de zandrug liggen de laaggelegen klei- en veengronden.

De openheid van de laag gelegen natte gronden maakt ook de beleving van de aanwezige sterke hoogteverschillen met de zandruggen mogelijk. Doordat de bebouwing en de opgaande beplanting zich voornamelijk op de hogere delen bevindt, worden de hoogteverschillen geaccentueerd.

Kwaliteiten vanuit de laag van het agrarisch cultuurlandschap

De aanwezigheid van het cultuurhistorisch waardevolle landschap van de IJsseldelta is een grote kwaliteit van de gemeente Kampen. Het dorp Grafhorst heeft een sterke binding met het omliggende landschap; zowel de omliggende tuinen en weilanden als het achter het dorp gelegen grote open water van het Ganzendiep zijn overal in het dorp via subtiele doorzichten aanwezig.

De verkaveling vanaf de zandrug en aansluitende op natuurlijke hoogten aangelegde dijken is in het landschap afleesbaar door het perceelsgrenzen- en slotenpatroon van het (vroegere) weide- en hooiland. Op de taluds achter de woningen zijn nog weides en moestuinen aanwezig.

Kwaliteiten vanuit de stedelijke laag

Ruimtelijk

De oudste bebouwing van Grafhorst is nog herkenbaar aanwezig aan de Voor- en Achterstraat, de Kerkstraat, de binnendijkse zijde van de Branderdijk en het oude gedeelte van de Grafhorsterweg.

Doorzichten tussen de woningen naar het landschap Woningen direct georiënteerd op de straat zonder voortuinen

De woningen staan relatief dicht bij elkaar op de hoge zandrug en georiënteerd op de straat, zonder voortuin. Er is een sterk contrast tussen de stenige straatkant en de rafelige tuin- en landschapskant. Door deze rafelige, groene achterkant, die bestaat uit een verweving van tuinen, bijgebouwen, weitjes en moestuinen, loopt het dorp geleidelijk over in het landschap.

De bebouwing staat compact bij elkaar aan het lint op de hoogte. De lage gronden daarachter zijn voor een deel onbebouwd gebleven. Deze open ruimte die grenst aan de achtertuinen is een typisch dorpse kwaliteit: 'iedereen woont aan het landschap'.

Op een paar uitzonderingen na staat de bebouwing haaks op de weg. De bebouwing heeft vanouds een vrijstaand en karakter; de 'korrels' zijn los van elkaar gesitueerd.

Tussen de woningen zijn veel smalle doorzichten op het achterliggende open weidelandschap of het water van het Ganzendiep. In deze doorzichten is het hoogteverschil tussen zandrug en omliggende lage gronden goed ervaarbaar. De voormalige veerstoep is nog steeds een markante open plek tussen de dichte bebouwing van de Voorstraat.

De woningen hebben vanaf de hoogte een weids zicht over het uiterwaardenlandschap. De ruimte achter de compacte bebouwingslinten is grotendeels open gebleven (gedeeltelijk zijn in de laagte woonwijken aangelegd). De open ruimte in de achtertuinen, geeft het dorpse gevoel, iedereen woont aan het landschap.

Vogelvluchtfoto vanaf het Ganzendiep op Grafhorst

Duidelijk afleesbaar is de oudste deel van Grafhorst langs het Ganzendiep en de planmatige uitbreiding aan de noordzijde.

Functioneel

Het agrarisch karakter van Grafhorst is nog herkenbaar aanwezig in de vorm van oudere agrarische bebouwing maar ook in eigentijdse (loon)bedrijven en het gebruik van de omliggende gronden als weide. In het dorp is de school een markant oud gebouw. Aan de zuidzijde van het dorp, als groene schakel tussen IJsselmuiden en Grafhorst, liggen de sportvelden van de plaatselijke voetbalvereniging Den Uithoek.

In de laagte aan de zuidwestzijde van het oude bebouwingslint is nieuwe woningbouw verschenen (Dirkje Kerkmaat, Noorderwaardweg, Zalmhof). Verspreid in Grafhorst liggen de verschillende kerken.

Hieronder zijn de functies in Grafhorst in beeld gebracht. Moestuinen liggen verspreid tussen de bebouwing en langs de Grafhorsterweg. De Branderdijk en De Noord zijn recreatieve routes die het dorp verbinden met het weidse omliggende landschap.