Stiens

3.1 De geschiedenis van Stiens

Ontstaan

Stiens is ontstaan als een agrarische nederzetting op een kwelderwal. Het land stond nog open voor het water van de zee, en het land werd afgezet en weggeslagen door diezelfde zee. Het is dan ook op de veiligere hoogte van de kwelderwal, nu nog terug te vinden in de Brédyk, dat Stiens zich ten oosten van de toenmalige Middelzee vormde. Stiens werd op de kwelderwal onderdeel van een rij nederzettingen op terpen die bestond uit onder anderen Jelsum, Koarnjum, Britsum, Feinsum en Hijum. De scheidslijn waar Stiens op ligt is nog duidelijk terug te vinden in de benaming van het hogere gebied Aldlân en het lagere gebied Nijlân aan weerszijden van de wal.

Stiens werd over land en water met de rest van de wereld verbonden. De nederzetting was vanouds door de Stienservaart verbonden met de Dokkumer Ee. De belangrijkste route over land is de noch altijd bestaande noord-zuid route, die de dorpen van de kwelderwal met elkaar verbond.

Periode 1200-1550

In 1242 wordt een eerste aanzet tot de vorming van Leeuwarderadeel gegeven. In dat jaar tekenen de grietmannen van o.a. Tearns, Blija en Anjum een akte voor een rechterlijke organisatie voor het Nijlân. Leeuwarderadeel groeit uit tot een aparte grietenij en vormt met drie andere grietenijen het waterstaatkundig verband Leppa om dijken en sluizen aan te leggen. De grietenij trekt ook op met andere grietenijen. Maar de steden laten zich ook gelden; Dokkum is niet altijd even vriendelijk en Leeuwarderadeel verliest in 1426 Oldehove wanneer dit aan Leeuwarden wordt toegewezen. De stad breidt zijn positie verder uit tot in het begin van de 16e eeuw de stadsgrenzen liggen waar ze in 1944 nog liggen.

Naast de ambtelijke ontwikkeling van Leeuwarderadeel en het gekibbel over de grenzen, waren grotere zaken van invloed. De strijd tussen de Schieringers en de Vetkopers in de 15e eeuw zorgt voor onrust waar Jelsum's Dekema state zo nu en dan bij betrokken is. In Stiens is Werp Juckema van de Juckema state een bekende Schieringer. Vier staten stonden er in die tijd in Stiens: de Burmania state, Juckema state, Unia state en Rinia state.

Ook de geestelijke wereld in Fryslân verandert. De St. Vituskerk, gebouwd aan het begin van de 12e eeuw, is een roomse kerk. De katholieke kerk heeft een belangrijke rol in het dagelijks leven, zowel door het grote aantal geestelijken in de kloosters en kerken, maar ook door het bezit dat zij vergaren. In de 16e eeuw wordt deze machtige positie door de Reformatie onderuit gehaald.

Tekening Burmaniastate 1723 (Documentatiestichting Leeuwarderadeel)

Periode 1550-1850

In 1680 werd Nederland onafhankelijk van Spanje. Het hoogste gezag kwam dus dichterbij, maar dit maakte niet veel uit in Fryslân. De Reformatie had de macht van de kerk gebroken, maar de grietmannen hadden diens rol overgenomen. Het stemrecht werd beperkt en de zo gekozen grietmannen zorgden ervoor dat alle mooie banen bij henzelf terecht kwamen. Een oproer in 1748 waarbij de grietmannen van Huizum en Britsum even moesten vrezen, en de 'slag bij Stiens' in 1787 toen de mensen met geweer en kanon verandering tot stand probeerden te brengen, veranderden niets. Pas met de komst van de Fransen in 1795 kwam er een eind aan de misbruik van de macht.

Periode 1850-1945

Rond 1850 was een groot deel van de bebouwing geconcentreerd rond de kerk op de terp. Stiens was evenwel niet alleen het rondje om de kerk, ook aan de Langebuorren, de Uniawei en het Achterbosk stonden de woningen van Stiens. De staten van Stiens waren tegen deze tijd al weer verdwenen.

De oprichting van de zuivelfabriek in 1887 aan de zuidkant van het dorp zorgde voor de bouw van (arbeiders-)woningen in de omgeving van de fabriek. De komst van het spoor zorgde voor een bescheiden groei in de omgeving van het station en aan de weg tussen de kerk en het station (Pyter Jurjensstrjitte). Het station en de wachterswoning beleefden in 1901 de opening van de spoorlijn Leeuwarderden-Stiens-Dokkum-Metslawier en in 1902 van de spoorlijn Leeuwarden-Stiens-Tzummearum-Harlingen. En voor de oorlog ontstond bebouwing aan de uitvalswegen in noordelijke en westelijke richting.

Bijzondere bebouwing van deze tijd is de korenmolen (1851), de christelijke school (1873), de gereformeerde kerk en pastorie (1878) en de christelijke basisschool en onderwijzerswoning aan de Petterhústerdyk (1930).

Periode 1940-heden

Uitgezonderd een enkele razzia gebeurde er niet veel in de Tweede Wereldoorlog. Na de Tweede Wereldoorlog werd Stiens evenwel een groeikern. Aan de zuidoost-, oost- en noordoostkant van het dorp werd gebouwd, terwijl het verkeer nu aan de westkant rond het dorp geleid werd. Na een groei na de oorlog zelf werd in de jaren zeventig Stiens naar het zuiden uitgebreid en in de jaren negentig naar het noordoosten en oosten. Stiens is zo uitgegroeid tot een grote kern ten noorden van Leeuwarden, met een grote forenzenbeweging tussen Stiens en de stad.

Lege Hearewei (foto Documentatiestichting Leeuwarderadeel)

Gezicht op Langebuorren 1910 (foto Documentatiestichting Leeuwarderadeel)

Stelpboerderij aan It Achterbosk, 1965 (foto Documentatiestichting Leeuwarderadeel)