Aldeboarn

3.1 Historie

Aldeboarn is grotendeels gelegen ten noorden van de N392 (Sudkant). Het dorpsgebied ligt zowel ten noorden als ten zuiden van het riviertje de Boarn, waaraan het dorp zijn naam dankt. Aldeboarn is ontstaan als agrarische nederzetting bestaande uit een reeks huisterpen, gelegen op aan weerszijden van de Boarn liggende kleibanen.

Met de bouw van de eerste kerk nam de komvorming een aanvang. Wanneer deze bouw heeft plaatsgehad is niet na te gaan. Met de komst van de kerk heeft de eerste niet agrarische bebouwing in het dorp plaatsgevonden, die zich voortzet in een geleidelijke verdichting van de structuur. Deze verdichting vond aanvankelijk nog plaats op de oorspronkelijke dorpsterp (Tsjerkebuorren), waarbij de bebouwing niet op de Boarn is gericht en de dorpskern ten zuiden van de rivier ontstaat. In deze situatie treedt een belangrijke wijziging op wanneer Aldeboarn rond het jaar 1200 uitgroeit tot een handelscentrum. Vanaf dat moment gaat de bebouwing zich steeds meer op de Boarn richten en ontstaat zowel op de noordelijke als de zuidelijke oever een waterfront.

De bebouwing aan de noordzijde ontstaat als verdichting tussen de daar aanwezige boerderijen, terwijl op de zuidelijke oever een omkering van de oriëntatie plaatsvindt. Aan de achterzijde van de oorspronkelijke tot aan het water doorlopende percelen wordt bebouwing opgericht, zodat wat aanvankelijk de achterzijde van de bebouwing was nu als voorkant gaat functioneren.

De aldus ontstane ruimtelijke structuur wordt nog aangevuld met een aantal noord-zuid lopende verbindingsstegen tussen de oude dorpskom en de Boarn.

Door waterstaatkundige ontwikkelingen wordt de positie van Aldeboarn echter al snel benadeeld. Een goede verbinding met de zee gaat verloren door inpoldering van de Middelzee. Hiermee verdwenen ook de gunstige handelsmogelijkheden voor Aldeboarn. Hoewel de bestuursfunctie steeds meer afnam bleef de handelsfunctie toch nog lange tijd een rol spelen in de ontwikkeling van het dorp. Aldeboarn heeft tevens een belangrijke kerkelijke functie vervult.

Ten noorden van deze historische dorpskern zijn de laatste decennia nieuwe woonbuurten ontstaan. Aan de zuidzijde is rond de historische dorpskern een weg aangelegd en er is een bedrijventerrein.

Beschermd dorpsgezicht

Aldeboarn heeft de status van beschermd dorpsgezicht. In het kader van het voorstel tot aanwijzing van Aldeboarn tot beschermd dorpsgezicht heeft onderzoek van de historische bebouwing plaatsgevonden. Als belangrijkste conclusies van dit onderzoek zijn genoemd dat:

• De ruimtelijke structuur van het dorpsgezicht van Aldeboarn nog vrijwel overeenstemt met de historische opbouw van het dorp, terwijl de ontwikkeling van de ruimtelijke structuur in de huidige situatie goed herkenbaar is gebleven.
• De bebouwing van het dorpsgezicht een belangrijke ruimtelijk-historische waarde vertegenwoordigt, waarbij het merendeel van de panden bepalend is voor de structuur, terwijl een groot deel ervan bovendien architectonisch bepalend is en waaronder zich enkele beschermde monumenten bevinden.
• De relatie van het dorp met zijn omgeving nog op een aantal plaatsen herkenbaar aanwezig is, zowel in structureel als in ruimtelijk opzicht.
• De structuur van Aldeboarn heeft in de loop der tijd slechts beperkte wijzigingen ondergaan. De ruimtelijke ontwikkeling van het dorp heeft zich grotendeels afgespeeld binnen of in aansluiting op de historisch-ruimtelijke structuur, zoals die gedurende de voorgaande eeuwen tot stand was gekomen.

Het feit dat de historisch-ruimtelijke structuur in belangrijke mate in tact is, is aanleiding voor de aanwijzing van Aldeboarn tot beschermd dorpsgezicht. Het merendeel van de bebouwing is bepalend voor de structuur, terwijl een groot deel bovendien architectonisch bepalend is. De in de loop van de tijd gegroeide structuur wordt gekenmerkt door:

• de historisch intacte waterloop van de Boarn (onderdeel van de Turfroute), de gesloten bebouwingswanden van Tsjerkebuorren, Andringastrjitte en de pleinvormige ruimte van het Doelhof met als bijzondere bebouwingselementen de kerk en Andringahuis met bijbehorend kerkhof en tuin;
• de op het water georiënteerde gesloten bebouwingswanden van Westein, Weaze en Eastein in hun traditionele bochtige verloop;
• de eveneens op het water georiënteerde bebouwing ten zuiden van de Boarn in een overwegend gesloten, maar plaatselijk onderbroken en verspringende bebouwingswand;
• een loodrecht op de ontsluiting staande verkaveling bij Westein, Weaze, Eastein, Achterom, Brittenburg, Andringastrjitte en Tsjerkebuorren;
• de stegen tussen de Boarn en de Andringastrjitte/- Tsjerkebuorren met een smal, veelal door bebouwing begeleid profiel; en
• de drie bruggen over de Boarn in hun historische situering, de belangrijke ondersteuning van de structuur van water, wegen, paden en bebouwing door beplanting langs de Boarne, rond het kerkhof, langs de Skoallereed en het Lycklama's Leantsje.
• een aantal panden binnen het beschermde dorpsgezicht met de status van monument.

Huidige situatie

De voorzieningen van het dorp zijn geconcentreerd aan de Andringastrjitte en de Tsjerkebuorren. Aan de zuidzijde van de Tsjerkebuorren staan de in de 18e eeuw gebouwde Nederlands Hervormde kerk en de Andringahuis (sinds zo'n 100 jaar, hiervoor Andringastate) als bijzondere grootschalige elementen.

Aldeboarn is evenals andere kleine dorpen de afgelopen jaren geconfronteerd met een terugloop van winkels en voorzieningen. Desondanks zijn er in het dorp nog meerdere winkels en horecagelegenheden. Ook zijn er twee scholen en een dorpshuis. Met de nieuwbouw aan de westkant van de Prikwei en de nieuwbouw Ark en Reau is er weer meer draagvlak. Wellicht dat dit mogelijkheden biedt voor vestiging van meer voorzieningen in de toekomst. Op dit moment (2009-2010) is de herstructurering van de wijk Swettebuorren in uitvoering. Een groot aantal woningen is gesloopt en maakt plaats voor nieuwbouw.

Ten zuiden van de Sûdkant ligt het bedrijventerrein Bordego aan de zuidkant van Aldeboarn. Op het terrein zijn enkele bedrijfswoningen aanwezig.

Aan de overzijde van de doorgaande weg bevindt zich in een voormalig distributiecentrum een verzameling van bedrijven.