Bourtange Dorp

2.1 Cultuurhistorische geschiedenis van het plangebied

Vesting Bourtange

Vanaf 5000 voor Christus ontstond in het gebied tussen de Hondsrug en het stroomdal van de Eems (Duitsland) een uitgestrekt veenmoeras: het Bourtangermoeras. Bourtange lag op een smalle zandrug temidden van dit moerasgebied op een belangrijke verbindingsroute tussen de stad Groningen en het Duitse Westfalen. Tijdens de Tachtigjarige oorlog werd op deze strategische locatie een vijfhoekig verdedigingswerk gebouwd. De vesting werd voltooid in 1593. Later, toen de Spaanse vijand zich had teruggetrokken naar het Duitse Lingen, werd de vesting nog uitgebreid met een naar het oosten gericht kroonwerk (zie figuur). Ook in latere perioden is de vesting verder uitgebreid.

Figuur 2. De vesting vanuit vogelvluchtperspectief

Door het ontginning en ontwatering van het veen in de 18e en 19e eeuw begon het verdedigingswerk geleidelijk haar waarde te verliezen. In 1851 werd de functie van de vesting opgeheven. Vanaf die tijd werden vestingwerken afgebroken en de grachten gedempt. De ruimtelijke indeling van de bewoningskern bleef echter goed bewaard. Dit geldt in het bijzonder voor het vijfzijdige pleintje en de radiale gerichte straten. In de verkaveling van de weilanden aan de noordoostzijde was nog goed het oorspronkelijke vestingwerk te herkennen.

In de jaren '50 en '60 stagneerde de groei van Bourtange. Boeren vertrokken, winkels sloten hun deuren en ook de politie vertrok. Om het dorp een impuls te geven, besloot de gemeente Vlagtwedde in die periode om de vesting te reconstrueren. Bij de reconstructie heeft men zich gebaseerd op het jaar 1742, toen de vesting haar grootste omvang had bereikt.

In 1967 werd Bourtange aangewezen als beschermd dorpsgezicht 'aangezien vrijwel nergens in Nederland de ruimtelijke structuur van de bewoningskern van soortgelijke fortificaties bewaard is gebleven'. Bij de begrenzing van het beschermd dorpsgezicht werd rekening gehouden met de reconstructieplannen die op dat moment volop in de maak waren.

Het reconstructie plan richtte zich ook op het integreren van de Bourtanger bevolking binnen de vesting, zodat het naast cultureel erfgoed en een toeristische trekpleister, ook een normaal dorp zou blijven. Bij de reconstructie werden in totaal 60 woningen gesloopt die op de plaats van de vestingwallen en grachten warden gebouwd. In 1992 was het reconstructieplan afgerond.

Uitbreidingsplan in onderdelen en latere uitbreidingen

In de naoorlogse periode was op veel plekken behoefte aan nieuwe woningen. In 1951 is een Uitbreidingsplan in Onderdelen vastgesteld om de uitbreiding van de kernen Ter Apel, Vlagtwedde, Sellingen en Bourtange op een gestructureerde manier tot stand te laten komen. Dit plan werd in 1954 voor een deel herzien. In de onderstaande figuur is het herziene uitbreidingsplan weergegeven. De gekleurde delen geven de uit te breiden delen aan. De omvang van het toenmalige dorp Bourtange is met een bolletjeslijn gemarkeerd.

Figuur 3. Partiële herziening van het uitbreidingsplan (1954)

Naast woningbouw, zijn op basis van de uitbreidingsplannen verschillende dorpsvoorzieningen tot stand gekomen. Voorbeelden daarvan zijn de school en de sportvelden. Een substantieel deel van de uitbreidingsplannen is nooit tot stand gekomen doordat de reconstructie van de vesting een heel andere gebruik van de ruimte vergde (zie figuur). Overigens bleek een groot deel van de geprojecteerde woningen later niet nodig, omdat de bevolkingsgroei stagneerde.