Bestemmingsplan Europapark 2013

2.1 De historische ontwikkeling van het plangebied

Het Europapark is een voormalig industriegebied, dat van oudsher een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van Groningen.

Om de afwatering van de stad te verbeteren wordt in de 14de eeuw een kanaal gegraven tussen de oostelijke stadsgracht en het riviertje De Hunze bij Waterhuizen: het Schuitendiep, later het (Oude) Winschoterdiep. Vanaf 1618 wordt dit kanaal verder in zuidoostelijke richting verlengd. Het betekent een grote impuls voor de handelscontacten tussen de stad Groningen en de oostelijke Ommelanden.

Tot aan het begin van de 19de eeuw heeft het gebied aan weerszijden van het Winschoterdiep een landelijk karakter: grotendeels laaggelegen weilanden, die zich ten oosten van de Meeuwerderweg uitstrekken tot aan de dijk langs het kanaal. De spaarzame bebouwing aan weerszijden van het Winschoterdiep bestaat uit kleine huisjes, een paar boerenplaatsen en herbergen. Aan de westzijde van het Winschoterdiep vestigen zich enkele molens: De Vriendschap (voor 1736-1890) en Ellersmolen (verdwenen voor 1880). Later komen er nog een paar bij.

Het gebied op de kadastrale minuutkaart van circa 1830 met links van het midden de oostelijke redoute van de Linie van Helpman (en in paars de grens van het plangebied).

Linie van Helpman

Aan het einde van de 17de eeuw vinden er grootschalige bouwactiviteiten plaats ten westen van het Winschoterdiep. Ter verdediging van de stad Groningen wordt in 1699 naar ontwerp van vestingbouwkundige Menno van Coehoorn een vooruitgeschoven verdedigingslinie aangelegd ten zuiden van de stad tussen het Hoornsediep en het Winschoterdiep, even boven het gehucht Helpman. De linie bestaat uit drie bastions die aan weerszijden geflankeerd worden door redouten – vierkante schansen, omringd door een gracht. De Oosterredoute ligt vlak naast het Winschoterdiep tussen de terreinen van de molens 'De Vriendschap' en de 'Ellersmolen'. In de 18de eeuw wordt de linie uitgebreid met het Helperdiepje. Een deel van deze gracht ligt nog in het Europapark, ten zuiden van de nieuwe woonwijk De Linie.

Vanaf het begin van de 19de eeuw tot het begin van de 20ste eeuw ontwikkelt het Winschoterdiep zich tot het drukst bevaren kanaal van Groningen. Vanuit de Veenkoloniën voeren schippers turf aan en op de terugweg nemen zij compost mee van de gemeentelijke 'drekstoep' nabij de Oosterpoort (opslagplaats van fecaliën) voor bemesting van de veenkoloniale gronden. Naast de handel in turf, granen en compost komt na circa 1830 de houthandel op gang. Aan de westzijde van het Winschoterdiep vestigen zich nog een molen ('De Zon', op het terrein van De Linie), houtstekken en scheepstimmerwerven. In 1882 maakt houtzaagmolen 'De Zon' plaats voor een stoomhoutzagerij, die in de loop der tijd steeds verder uitbreidt (vanaf 1905 eigendom van de Firma Nanninga & Zn.). In 1866 wordt de spoorlijn van Groningen naar Zwolle aangelegd.

Ontmanteling van de vesting (vanaf 1876)

Als gevolg van de Vestingwet van 1874 waarbij de vestingwerken gesloopt mogen worden, verliest de Helperlinie haar functie. De wallen van de oostelijke redoute worden in 1885 weliswaar afgegraven, maar het Helperdiepje en de vierkante structuur ervan blijven bestaan. Dit terrein met aan de oostzijde het V-vormige restant van het Helperdiepje en evenwijdig aan de spoorlijn Groningen- Zwolle wordt een jaar later in gebruik genomen door de gemeentelijke reinigingsdienst (later de Milieudienst). Lange tijd heeft deze hier gezeten.

Ten westen hiervan, langs de Verlengde Lodewijkstraat en evenwijdig aan het spoor, wordt vanaf circa 1900 een strook arbeiderswoningen gebouwd. De gemeentegrens met Haren wordt naar het zuiden opgeschoven tot aan de aansluiting van het Helperdiepje met het Winschoterdiep.

Rond 1890 wordt de scheepsbouw een concurrent voor de aan het water van het Winschoterdiep gevestigde houtbedrijven. Maar de stoomhoutzagerij van de Gebroeders Nanninga (nu woonwijk De Linie) zal zich als enige lange tijd op deze plek handhaven en verder uitbreiden.

In het begin van de 20ste eeuw worden de dan nog tamelijk geïsoleerd liggende bedrijven aan het Winschoterdiep verbonden met de pas aangelegde woonwijk De Oosterpoort. Conform het Algemeen Uitbreidingsplan van 1906 komen de H.L. Wichersstraat en de Meeuwerderbaan tot stand. De H.L. Wichersstraat wordt aangelegd op het terrein van houtzaagmolen 'De Zaayer' die in 1904 wordt afgebroken. Aan deze straten verrijst de eerste sociale woningbouw in Groningen. Bij de aanleg van de H.L. Wichersstraat krijgt de Firma Nanninga aan de zuidzijde van de straat een nieuwe hoofdtoegang, samen met een nieuw kantoorgebouw (1914).

Door de aanleg van de zuidelijke ringweg circa 1970 raakt de H.L. Wichersstraat geïsoleerd van de Oosterpoortwijk. Ook het Nanningaterrein wordt minder goed bereikbaar. In diezelfde tijd wordt een deel van het balkgat, dat in de loop der tijd zijn functie heeft verloren, aan de oostzijde gedempt. Dit voormalige balkgat is in de nieuwbouwlokatie De Linie als water gehandhaafd.

Transformatie tot industrieterrein

In 1914 wordt op een terrein aan het Oude Winschoterdiep, ten zuiden van het Helperdiepje en evenwijdig aan de spoorlijn midden in de weilanden, de eerste centrale van het Provinciaal elektriciteitsbedrijf gebouwd. Op dezelfde locatie wordt in 1931 de eerste fase van de nieuwe Helpmancentrale gebouwd. De tweede fase volgt in 1936 en de derde wordt in 1947 in gebruik genomen. In 1954 wordt ten behoeve van de koelwatervoorziening van de centrale een dam in het oude Winschoterdiep gelegd. De dam zorgt voor een scheiding tussen het instromende koele water en het uitstromende opgewarmde water. Vanaf 1957 wordt gewerkt aan de bouw van de Nieuwe Hunzecentrale. De eerste eenheid komt gereed in 1963, de vijfde wordt in 1970 in gebruik gesteld. Vanaf die jaren vormen de vijf pijpen van de Hunzecentrale een markant onderdeel van de Groningse skyline. De Hunzecentrale en de vijf pijpen worden in 1998 gesloopt. In 1972 wordt op het terrein van de Hunzecentrale bij de ingang het hoofdkantoor van het elektriciteitsbedrijf Groningen en Drenthe gebouwd (Winschoterdiep 50).

Sinds 1995 zijn door de gemeente plannen ontwikkeld voor een nieuwe invulling van het plangebied, dat de naam Europapark meekreeg. Opgenomen in het Europapark zijn onder andere het gehele terrein van het energie-distributiebedrijf Edon ten oosten van het Winschoterdiep en de terreinen van een houthandel, de gemeentelijke Milieudienst en kunstmesthandel Vulkaan ten westen hiervan.