Bestemmingsplan Dorpskern Ten Boer

3.1 Ruimtelijke structuur

3.1.1 Ontstaansgeschiedenis

Prehistorie

Het huidige dorpsgebied van Ten Boer was al voor het begin van onze jaartelling bewoond. Hiervan getuigen bijvoorbeeld de paalresten van een woning, die bij de aanleg van de tennisbanen aan de Gaykingastraat zijn ontdekt. Aan het Swierengapad werden bij werkzaamheden scherven van een beeldje aangetroffen. Een ander archeologisch relict is de Hamplaats, tegenover het verzorgingscentrum De Bloemhof. Deze plek heeft mogelijk gediend voor het brengen van offers en het uitspreken en uitvoeren van gerichten (straffen). Tijdens afgravingen werden hier onder andere veel urnenscherven en wonderlijk gevormde deksels uit circa de vijfde eeuw gevonden, soms nog met de inhoud ernaast.

Wierde en Stadsweg

De oude kern van het huidige dorp ligt op een wierde die als bescherming tegen hoog water op een kwelderwal is opgeworpen. In tijden van verhoogde activiteit van de zee, zoals de serie overstromingen in de twaalfde en dertiende eeuw, was een dergelijke bescherming zeer noodzakelijk. Op de wierde heeft zich een rechthoekige dorpsplattegrond ontwikkeld. Langs de wierde loopt een zeer oude landweg, de Stadsweg, die vermoedelijk van Romeinse oorsprong is en een belangrijke verbinding vormde tussen de stad Groningen en de Ommelanden.

Middeleeuwen

Rond 1300 wordt in Ten Boer, bij de al bestaande dorpskerk op de wierde, een Benedictijner nonnenklooster gevestigd. In 1485 wordt dit echter weer opgeheven en verhuizen de nonnen naar Thesinge, waar het klooster al eerder mee was samengevoegd.

De kerk van Ten Boer

Damsterdiep en gevolgen daarvan

Rond 1425 wordt ten zuiden van de wierde en evenwijdig aan de Stadsweg het Damsterdiep gegraven. Door deze belangrijke waterverbinding verliest de Stadsweg (die toen nog Heere Weg heette) aan betekenis. De functie van landverbinding wordt nu grotendeels overgenomen door het Trekpad langs het Damsterdiep (de huidige Rijksweg).

Met het graven van het Damsterdiep ontwikkelt zich aan de zuidzijde van het kanaal, rond de omgeving van de Bolte, een tweede dorpsdeel (evenals de Hamplaats was de Bolte vermoedelijk een oude gerichtplaats). Beide dorpsdelen zijn met elkaar verbonden via de Schipsloot, die in de twintigste eeuw is gedempt, maar waarvan de loop nog is te volgen via de Gaykingastraat, de Lindenstraat en de Wigboldstraat naar de Ticheldobben. Het water langs Swierengapad is er nog een restant van.

Zicht op de Boltbrug vanuit het zuidwesten

Negentiende-eeuwse uitbreidingen

Pas in de loop van de negentiende eeuw groeien de beide dorpsdelen naar elkaar toe via lintbebouwing langs de Schipsloot en vinden er uitbreidingen op en aan de rand van de wierde plaats (waarbij de rechthoekige plattegrond bewaard blijft). Ook aan het Trekpad langs het Damsterdiep ontstaat lintbebouwing.

Luchtfoto van Ten Boer uit 1955 vanuit het zuidwesten

Naast woningen komen er in de negentiende eeuw ook verschillende voorzieningen in het dorp bij, zoals winkels, scholen, een begraafplaats en in 1896 wordt een gereformeerde kerk gebouwd. De aanwezigheid van het Damsterdiep leidt tot bedrijvigheid in de vorm van een kalkoven, die inmiddels is afgebroken.

In 1905 laat de arts W.G. Reddingius aan de Gaykingastraat een fraaie villa bouwen (Reddinckhof). Aan de Stadsweg wordt rond 1910 een gemeentehuis gebouwd naar een ontwerp van de gemeentearchitect S. Blokzijl (Stadsweg 43).

Het voormalige gemeentehuis van Ten Boer aan de Stadsweg 43

Tussen de beide wereldoorlogen ontstaat lintbebouwing aan de Boltweg en de Bouwerschapweg, ten zuiden van het Damsterdiep. De Boltweg wordt in de jaren dertig aan weerszijden bebouwd met vrij luxe woningen. Aan de Bouwerschapweg komen onder andere kleine arbeiderswoningen tot stand. In deze periode vindt ook verdichting langs de Stadsweg plaats en besluit men de Schipsloot te dempen, wat in de jaren dertig resulteert in de bouw van een aantal luxe woningen.

Ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog

Na de Tweede Wereldoorlog neemt het dorp snel in omvang toe. In de vijftiger jaren is de ontwikkeling eerst nog bescheiden met uitbreidingen in zuidelijke en zuidwestelijke richting: de Joh. Feitostraat en omgeving en de Karspelstraat. In de jaren zestig wordt de buurt rond de Joh. Feitostraat verder uitgebreid met het Kruispad, het Hamerpad, het Stafpad en de Burgemeester Triezenbergstraat. Daarna volgen de uitbreidingen elkaar snel op. In de jaren zeventig worden in zuidwestelijke richting de Groene Zoom, de Gerichtstraat, de Wedmanstraat en de Vijverweide aangelegd en in noordoostelijke richting de Ommelanderstraat, de Fivelstraat en de Blinkerdlaan.

Luchtfoto van Ten Boer uit 1971 vanuit het noordwesten

In de jaren tachtig wordt in noordwestelijke richting het plan Kloostermolen afgerond en in noordoostelijke richting de eerste fase van de Hamwijk. De tweede fase van deze wijk volgt in de jaren negentig, samen met enkele kleinere bouwlocaties en het plan Emmerwolde aan de noordzijde van het dorp.

De meest recente woonontwikkeling is het bebouwen van de ijsbaan langs de Rijksweg aan de zuidwestzijde van Ten Boer. Deze locatie is ingevuld met vrijstaande eengezinswoningen. Bij het sportveldencomplex, aan de oostzijde van het dorp, is intussen een nieuwe ijsbaan aangelegd die 's zomers dienst doet als skeelerbaan.

Bedrijventerrein

Hoewel Ten Boer voornamelijk een woondorp was (en is), heeft zich geleidelijk aan een bedrijvenzone ontwikkeld langs de Rijksweg aan de oostzijde van het dorp. Deze locatie voor kleinschalige, lokaal georiënteerde bedrijven is recentelijk uitgebreid met het bedrijventerrein Dijkshorn.

3.1.2 De (huidige) ruimtelijk - functionele structuur

De oorspronkelijke opzet van het dorp is nog steeds af te lezen in de huidige ruimtelijke structuur. De oude kern met de oudste ontsluitingswegen zijn bewaard gebleven tussen nieuwe naoorlogse woonwijken. Ten oosten hiervan is een nieuw centrumplan ontwikkeld dat de functie van de oude kern heeft overgenomen. Aan de Rijksweg langs het Damsterdiep is een bedrijventerrein gerealiseerd. Tussen bedrijvigheid en woongebieden bevinden zich ook de sportterreinen van Ten Boer. Op de verschillende deelgebieden wordt ingezoomd.

Oude kern
De oudste bebouwing ligt rond de oorspronkelijke wierde en langs de Gaykingastraat. De route Gaykingastraat - Lindenstraat - Wigboldstraat geldt als oorspronkelijke entree vanuit het zuiden naar de dorpswierde. Doordat hier in elke periode nieuwe eigentijdse bebouwing is toegevoegd, is een divers beeld ontstaan van:

• panden met één of twee verdiepingen;
• panden met de kap dwars of evenwijdig aan de weg;
• panden met een flauwe of een steile dakhelling;
• rijtjeshuizen, vrijstaande huizen, twee-onder-één-kapwoningen, (voormalige) boerderijen en monumenten. Typerend is dat, ondanks de diversiteit, toch een min of meer harmonieus, organisch gegroeid geheel is ontstaan.

Haaks op deze entree is er bebouwing ontstaan aan de Rijksweg langs het Damsterdiep. De bebouwing heeft deels een monumentale uitstraling wat verband houdt met het feit dat de Rijksweg van oudsher een doorgaande route is. De panden hebben een forse maat en bestaan over het algemeen uit één bouwlaag met kap dwars op de weg.

De bebouwing aan De Bolte is iets jonger dan de oude dorpskern en is ontstaan na het graven van het Damsterdiep. In de jaren '30 van de 20ste eeuw zijn de meeste panden hier echter vervangen door vrijstaande eengezinshuizen. Vrijwel alle woningen langs de Boltweg en de Bouwerschapsweg bestaan uit één laag met kap dwars op de weg.

In de oude kern staat een aantal monumenten. De inrichting van de wierde is als karakteristiek aan te merken. In het bestemmingsplan wordt karakteristieke bebouwing op de wierde beschermd door strakke bouwvlakken aan te geven. Daarnaast wordt een aantal openbare paden op de oude wierde bestemd als Verkeer en krijgt een aantal grote tuinen een bestemming Tuin. Hiermee wordt voorkomen dat de karakteristieke open erven in de toekomst worden bebouwd. Hierdoor zou het waardevolle beeld op de wierde aangetast kunnen worden.

Wierde van Ten Boer met de Nederlands Hervormde kerk

Bebouwing op de wierde

Centrumplan

Het voorzieningenniveau van Ten Boer was in het verleden erg zwak. Winkels en andere verzorgingselementen lagen sterk verspreid over de bebouwde kom. Om die reden is er voor gekozen om op een centrale, goed bereikbare locatie een nieuw centrum, met daarin geconcentreerd de voorzieningen, tot stand te brengen. Ten oosten van de oude dorpskern is het centrumplan ontwikkeld met woonfuncties, de detailhandelsfunctie en de verzorgingsfunctie (maatschappelijk). Daarnaast heeft met het plan een deel van het zorgcentrum De Bloemhof een upgrading ondergaan.

Het centrumplan bestaat uit bebouwing variërend van drie tot vier bouwlagen. De bebouwing is geconcentreerd rond een centraal plein dat bedoeld is voor parkeren. Twee bouwblokken bestaan uit detailhandelsfuncties met daarboven appartementen. Ook is hier enige horeca gerealiseerd. Het derde bouwblok, aan de zuidkant, kent een maatschappelijke functie op de begane grond met daarboven wonen. De inrichting van de openbare ruimte is afgestemd op de omliggende bebouwing. De ontsluiting van het centrum verloopt via twee doorgangen naar de Gaykingastraat en naar de achtergelegen woonwijken.

Het (nieuwe) centrum van Ten Boer

Het nieuwe centrum is autonoom ontwikkeld ten opzichte van de oude kern van het dorp. Voor de winkelpanden in de oude kern is herinvulling moeilijk. Deze worden momenteel ingevuld met de woonfunctie of kleinschalige andere functies.

Het dorpsplein van Ten Boer

Woongebieden

Rondom de oude en de nieuwe kern (centrumplan) van Ten Boer zijn stelselmatig woongebieden aangelegd. De eerste planmatige uitbreidingen dateren van de jaren vijftig toen ten zuiden van de oude kern een woonbuurt werd ontwikkeld. Het betreft de bebouwing rond de Joh. Feitostraat en de Burgemeester Triezenbergstraat plus een aantal woningen aan het Stafpad. De tegenstelling tussen twee-onder-één-kapwoningen en vrijstaande woningen zorgt voor een levendig aanzien.

In de jaren hierna is de zuidwesthoek van Ten Boer verder ontwikkeld. Het betrof vooral kleinschalige woonontwikkelingen. In de jaren zeventig werd de bebouwde oppervlakte van Ten Boer bijna verdubbeld. Ten westen van de oude kern werd de buurt van de Groene Zoom, de Wedmanstraat en de Vijverweide gerealiseerd. De variatie in deze buurt is vooral gezocht in de verkaveling (schuin, dwars, evenwijdig) en in de profilering en inrichting van de openbare ruimte, waarbij over het algemeen is gekozen voor een ruime en groene opzet. Er is echter weinig variatie in woningtype. Er staan vooral rijenwoningen van twee bouwlagen met kap.

Uitzicht op het gemeentehuis en de kerk vanaf de Vijverweide

Ten noordoosten van de oude kern is in de jaren zeventig een vergelijkbare buurt opgericht rondom de Ommelanderstraat en de Fivelstraat. De ontsluiting betreft een doorgaande ontsluitingsweg in plaats van het tot dan toe gebruikelijke blokkenontsluitingspatroon. Vervolgens is Ten Boer flink uitgebreid met woongebieden. Ten noorden van het tot dan toe door de Stadsweg begrensde dorp wordt flink gebouwd. De opzet van deze buurten verschilt sterk van de tot dan toe ontwikkelde woongebieden. De variatie in woningtypen is groot. Het stratenpatroon is kenmerkend voor die tijd: knusse buurtjes met doodlopende erven. Het stratenpatroon is niet langer rechtlijnig maar kronkelig.

De laatste grote uitbreidingen dateren van de jaren negentig, Emmerwolde (ten noordoosten van de Boersterweg) en de jaren 2000, Dijkshorn. Emmerwolde is een op zich zelf staand woongebied. Het is ingevuld met vrijstaande, halfvrijstaande en geschakelde woningen die voor een groot deel in cirkelstructuren zijn gesitueerd. De middelpunten van deze cirkels zijn door een aaneengesloten groenzone met elkaar verbonden.

Dijkshorn wordt in een aantal fasen ontwikkeld. De eerste fase betreft de woningbouw direct aan de noordkant van de Sportlaan. Op de locatie waar voorheen een asielzoekerscentrum was gevestigd, is een aantal vrijstaande en twee-onder-één-kapwoningen gerealiseerd. De volgende fasen vullen het gebied tussen het bedrijventerrein en de Stadsweg steeds verder in. Hier wordt zowel in de koop- als huursector gebouwd (zie verder onder Ontwikkelingen).

Bedrijventerrein

Langs de Rijksweg is een bedrijventerrein gerealiseerd. Dit strekt zich vanuit de kern van het dorp uit in oostelijke richting. In het westelijke deel van het bedrijventerrein komen mengvormen voor van bedrijvigheid en detailhandel. In meer oostelijke richting is de functie bedrijventerrein en is voor een deel een bedrijfswoning toegestaan. De gebouwen richten zich op de Rijksweg en dienen daarom een representatief karakter te hebben. In het Beeldkwaliteitplan Dijkshorn (2002), dat dient als welstandskader voor nieuwe ontwikkelingen, zijn richtlijnen opgesteld voor de positionering, maatvoering en de vormgeving van de bedrijfsgebouwen aan de doorgaande weg.

Tussen de nieuwe woonwijk Dijkshorn en de Rijksweg is het bedrijventerrein uitgebreid om zodoende in de behoefte aan bedrijfskavels te voorzien. Op het terrein is ruimte gereserveerd voor een transferium (zie verder bij Ontwikkelingen). Tussen het woongebied en het bedrijventerrein zorgt een brede groensingel met water voor een scheiding tussen wonen en werken.

Relatie met buitengebied

Ten Boer heeft zijn huidige vorm en omvang gekregen door systematische uitbreidingen vanuit de oorspronkelijke wierde. De meeste uitbreidingen zijn volgens een rechthoekig patroon gerealiseerd ten oosten, noorden en westen van de wierde. Deze manier van uitbreiden zorgt ervoor dat er een abrupte overgang met het open buitengebied is ontstaan. Vanuit de genoemde windrichtingen geldt de dorpsrand van Ten Boer als een harde overgang tussen agrarisch gebied en woonwijk. Alleen aan de westkant van het dorp is de overgang onzichtbaar door de aanleg van het Ten Boersterbos. Aan de zuidkant zorgt het Damsterdiep voor een natuurlijke barrière waardoor uitbreidingen altijd aan de noordkant hiervan zijn gerealiseerd. De Boltweg en Bouwerschapweg beschikken om die reden nog altijd over een oude en gave dorpsrand.

Dorpsrand van het dorp Ten Boer vanuit de richting Bedum

3.1.3 Ontwikkelingen

3.1.3.1 Dijkshorn

Op dit moment is Dijkshorn in ontwikkeling. Fase I is ontwikkeld. Fase II en III zijn deels ontwikkeld en worden op dit moment verder uitgewerkt. Uiteindelijk zal Dijkshorn bestaan uit circa 130 woningen.

Voor het resterende deel van fase II moest het Uitwerkingsplan Ten Boer - Dijkshorn - fase II op onderdelen worden gewijzigd. De uitwerking van fase III paste niet helemaal binnen de uitwerkingsvoorwaarden van het moederplan Ten Boer Dijkshorn. Daarom is een stedenbouwkundig plan opgesteld, waarmee, vooruitlopend op dit bestemmingsplan, omgevingsvergunningen kunnen worden verleend. Dit stedenbouwkundig plan geldt voor de aangepaste delen van fase II en voor fase III van Dijkshorn. Ook een kleine aanpassing in fase I lift mee in deze procedure. Het stedenbouwkundig plan is op 29 juni 2011 als ruimtelijke onderbouwing door de gemeenteraad vastgesteld. Voorliggend bestemmingsplan neemt de planologische rechten uit het stedenbouwkundig plan over.

Het bestaande aantal woningen in het dorp mag niet toenemen. Dit is vastgelegd in de regels van dit bestemmingsplan. Op plaatsen waar sprake is van nog niet uitgevoerde, maar wel reeds bestaande planologische woningbouwrechten, zoals in Dijkshorn fase I, II en III (reeds vastgesteld moederplan voor fase I, reeds vastgesteld uitwerkingsplan voor fase II, bij de vaststelling van dit bestemmingsplan reeds verleende omgevingsvergunningen voor fase I (deels), II (deels) en fase III), zijn aantallen toe te voegen wooneenheden op de verbeelding opgenomen. In totaal gaat het in Dijkshorn om 93 eenheden.

Dijkshorn wordt ontsloten op de rotonde met de Rijksweg (Groningen - Delfzijl). Mogelijk wordt deze weg in de toekomst doorgetrokken om Ten Boer heen richting Bedum. Deze ontwikkeling is genoemd in de Structuurvisie Ten Boer (2001). De weg loopt nu door tot aan de Stadsweg. Dijkshorn sluit aan op het ruimtelijk concept van het dorp. Ten Boer is ontwikkeld vanuit een kloosternederzetting. Uitbreidingen zijn van oudsher langs ontginningsassen ontstaan. Van daaruit is verdichting opgetreden. Kenmerkend daarbij is de ontwikkeling van een rechthoekig stratenpatroon. Dit wordt in Dijkshorn doorgezet. Er is gekozen voor een open en heldere structuur waarbij rekening gehouden wordt met historische landschapselementen als de Wolddijk, de Westerwijtwerder Maar en de Stadsweg.

Inrichtingsplan Dijkshorn inclusief fase III

Ten zuiden van de uitbreidingswijk Dijkshorn ligt het bedrijventerrein Dijkshorn. Op dit terrein zijn nog enkele kavels vrij waar bedrijven zich kunnen vestigen. In dit bestemmingsplan wordt ruimte gereserveerd voor de aanleg van een transferium, net als in het huidige bestemmingsplan Dijkshorn.

3.1.3.2 Centrum

Ook in het centrum van Ten Boer is sprake van nog niet uitgevoerde, maar wel reeds bestaande planologische woningbouwrechten. Het betreft de Marskramer/Veld 1 waar sprake is van bestaande planologische rechten op basis van het geldende bestemmingsplan Ten Boer Centrum en de Marskramer/Cluster 4 waar sprake is van bestaande planologische rechten op basis van het geldende bestemmingsplan Ten Boer Centrum (én een reeds verleende bouwvergunning). Aan de Marskramer/Veld 1 gaat het om 4 twee-onder-één-kappers en aan de Marskramer/Cluster 4 om 15 eenheden (appartementen). De start van de bouw van de appartementen hangt af van de marktontwikkelingen. Kanttekening bij Marskramer/Veld 1 is dat er in het huidige bestemmingsplan Ten Boer Centrum planologische ruimte zit voor nog 5 extra woningen. Het met dit bestemmingsplan mogelijk maken van nog eens 3 woningen is formeel gezien een uitbreiding van de woningaantallen in het dorp. Ruimtelijk gezien is een aantal van 8 woningen logisch om goed aan te sluiten op de achterliggende bebouwing aan de Standwerker waar reeds 8 woningen (4x2) gerealiseerd zijn. Kanttekening bij Marskramer/Cluster 4 is dat de wens bestaat om meer dan 15 appartementen te realiseren binnen het bouwvlak. In dat kader is een binnenplanse afwijkingsmogelijkheid opgenomen binnen de bestemming Wonen. Het met die binnenplanse afwijking mogelijk maken van nog eens 10 appartementen is een uitbreiding van de woningaantallen in het dorp. Ruimtelijk gezien is het goed mogelijk om een aantal van 25 appartementen binnen het op de verbeelding getekende bouwvlak en de op de verbeelding aangegeven bouwhoogte te realiseren.

3.1.3.3 Overige ontwikkelingen

Het garagebedrijf/tankstation aan de Stadsweg zal op termijn wellicht verplaatst worden naar het bedrijventerrein Dijkshorn. De locatie zal dan naar alle waarschijnlijkheid vrijkomen voor woningbouw. In dat kader is in dit bestemmingsplan een wijzigingsbevoegdheid naar de bestemming Wonen voor de locatie opgenomen.