1.2.1 Participatie     

Samen met partners en inwoners formuleerden we de ambities voor bodem en water die zijn opgenomen in de Omgevingsvisie en de basis vormen voor dit BWP. Ook bij het opstellen van de KRW-doelen en -maatregelen hebben we de waterschappen en, waar van toepassing, organisaties, het bedrijfsleven en agrariërs betrokken. Dit proces begon deels al twee jaar geleden, toen de gebiedsopgave werd vastgesteld. Voor wat betreft het grondwaterbeheer en nog te nemen maatregelen, heeft de provincie Utrecht in de afgelopen jaren samengewerkt met de drinkwaterbedrijven, industriële gebruikers van grondwater, gemeenten en waterschappen.

In oktober 2020 heeft een brede ambtelijke bijeenkomst plaatsgevonden met medewerkers van naburige provincies, gemeenten, de waterpartners (waterschappen, drinkwaterbedrijven en Rijkswaterstaat Midden- Nederland) en belangenorganisaties op het gebied van landbouw, natuur en milieu. Tijdens deze bijeenkomst hebben deskundigen mee kunnen denken in verschillende deelsessies. De input uit deze bijeenkomsten is meegenomen bij het opstellen van een consultatieversie van dit BWP: het concept-Ontwerp.

Begin 2021 zijn we met alle gemeenten en waterpartners, zowel ambtelijk als bestuurlijk, in gesprek gegaan over het concept-Ontwerp. Ook is er een bestuurlijk gesprek geweest met terreinbeherende organisaties en belangenorganisaties. De reacties zijn meegenomen bij het opstellen van dit Ontwerp BWP, dat door Gedeputeerde Staten voor inspraak is vastgesteld. In maart 2021 werd het concept-Ontwerp besproken met de Commissie Ruimte Groen Water van Provinciale Staten. Feedback uit die bespreking is ook meegenomen bij het opstellen van dit Ontwerp BWP.

Het Ontwerp BWP heeft in de periode 1 juni tot en met 12 juli 2021 zes weken lang ter inzage gelegen. Vijftien partijen hebben één of meerdere zienswijzen ingediend en deze zienswijzen zijn meegenomen bij het vaststellen van dit programma.

1.2.2 Vaststellen van het programma     

Op basis van de Omgevingswet zijn Gedeputeerde Staten bevoegd tot het vaststellen van het Regionaal waterprogramma. Omdat de inwerkingtreding van de Omgevingswet is uitgesteld, hebben wij besloten om het BWP op basis van de huidige wetgeving vast te stellen. Dat betekent dat Provinciale Staten op grond van de Waterwet bevoegd zijn tot het vaststellen van het BWP. Niettemin anticiperen we in dit programma op de eisen en de terminologie uit de Omgevingswet, zodat het BWP hierop aansluit bij inwerkingtreding.

1.2.3 Milieueffectrapportage (m.e.r.)     

Het BWP is een uitwerking van de Omgevingsvisie. Voor de Omgevingsvisie en de (interim) Omgevingsverordening is een milieueffectrapport (planMER) opgesteld. Hierin zijn de effecten van het nieuwe beleid uit de Omgevingsvisie op het milieu en de leefomgeving in beeld gebracht. Omdat in de Omgevingsvisie ook twee zoekgebieden voor extra wincapaciteit voor drinkwater zijn opgenomen, zijn deze zoekgebieden beoordeeld in het planMER. Ook zijn in de bijbehorende Passende Beoordeling de effecten op Natura 2000-gebieden in beeld gebracht. Het planMER en de Omgevingsvisie zijn kaderstellend voor het BWP.

Programma’s onder de Omgevingswet kunnen m.e.r.-plichtig zijn op grond van het Omgevingsbesluit, of als op voorhand niet uitgesloten kan worden dat er door keuzes in het programma significante effecten op Natura 2000-gebieden optreden. Dit BWP bevat geen kaderstelling voor activiteiten die op grond van het Omgevingsbesluit m.e.r.-plichtig zijn en bevat ook geen kaders of maatregelen die significante effecten op Natura 2000-gebieden kunnen hebben. De maatregelen voor de KRW zijn opgenomen in het Stroomgebiedbeheerplan (SGBP) en worden als onderdeel van het Nationaal Water Programma 2022-2027 in een apart planMER beoordeeld.

2.3.1 Nationaal Water Programma van het Rijk     

Bij de beleidsdoorwerking van de Nationale Omgevingsvisie (NOVI) spelen programma’s op grond van de Omgevingswet een belangrijke rol. Het Nationaal Water Programma 2022-2027 (NWP) bevat een uitwerking van het te voeren beleid voor de ontwikkeling, het gebruik, het beheer, de bescherming en het behoud van water. Het bevat ook maatregelen om nationale belangen (waaronder de drinkwatervoorziening) en wateropgaven te bereiken en daaraan te blijven voldoen. Met het NWP voldoet Nederland ook aan de Europese eisen die onder andere voortvloeien uit de Kaderrichtlijn Water (KRW), de Richtlijn Overstromingsrisico’s (ROR), de Grondwaterrichtlijn en de Drinkwaterrichtlijn.

Belangrijk onderdeel van de KRW zijn de stroomgebiedbeheerplannen (SGBP’s). Hierin is aangegeven welke doelen er gelden voor de grond- en oppervlaktewateren en hoe de kwaliteit behouden kan blijven en waar nodig verder verbeterd gaat worden. De stroomgebiedbeheerplannen zijn onderdeel van het NWP. Met het Overstromingsrisicobeheerplan (ORBP) geeft Nederland invulling aan een van de doelen van de ROR. Het ORBP geeft inzicht in de doelen die Nederland stelt om het risico van overstromingen te beperken en de maatregelen die daarvoor getroffen worden. Ook dit plan is onderdeel van het NWP.

2.3.2 Waterprogramma’s van naburige provincies     

Ook onze naburige provincies werken aan het opstellen van waterprogramma’s. Door ze actief te betrekken bij bijeenkomsten en conceptuitwerkingen met elkaar te delen, zorgen we voor zoveel mogelijk uniformiteit in het (bodem- en) waterbeleid

2.3.3 Waterbeheerprogramma’s van de waterschappen     

De waterschappen stellen waterbeheerprogramma’s vast voor de watersystemen die zij beheren. Conform artikel 4.6 lid 1 van de Waterwet (artikel 3.7 van de Omgevingswet) moeten ze bij het vaststellen rekening houden met de regionale waterplannen van provincies. Inhoudelijke afstemming tussen provincies en waterbeheerders is dus cruciaal. Daarom heeft er de afgelopen periode veelvuldig overleg plaatsgevonden tussen de Provincie Utrecht en de Utrechtse waterschappen.

2.3.4 Gemeentelijke plannen     

Ook onze gemeenten stellen onder de Omgevingswet programma’s op. De Omgevingswet biedt onder andere de mogelijkheid om een gemeentelijk rioleringsprogramma op te stellen (artikel 3.14 Omgevingswet). Ook hebben keuzes in het BWP over bijvoorbeeld het beleidskader voor bodemenergie en grondwaterverontreinigingen gevolgen voor gemeentelijke visies of uitvoeringsprogramma’s. Daarom hebben wij gemeenten uitgenodigd voor bijeenkomsten en zijn conceptuitwerkingen gedeeld, zodat we zoveel mogelijk uniformiteit creëren in het bodem- en waterbeleid, maar ook op zoek kunnen naar afstemming en het versterken van de uitwerking van ieders ambities.

3.1.1 Duurzaam gebruik ondergrond     

Het bodem- en watersysteem vormt van nature de basis voor onze leefomgeving en daarmee voor onze maatschappij. Het systeem maakt dat we kunnen wonen en dat we schone bronnen hebben voor drinkwater en water voor de natuur, mogelijkheden voor recreatie en een voedingsbodem voor de landbouw. De ondergrond (bodem, grondwater en diepe ondergrond) wordt al intensief gebruikt voor bijvoorbeeld drinkwater, het benutten van de bodem voor bodemenergie en ondergronds bouwen. De drukte in de ondergrond zal in de toekomst alleen maar toenemen, met als gevolg meer schaarste van de ruimte in de ondergrond. Er moeten gerichte keuzes gemaakt worden, ook om de kwaliteit van de ondergrond goed te houden en waar mogelijk te verbeteren.

Hierbij moeten de doelen voor grondwaterkwaliteit uit de KRW en de Grondwaterrichtlijn (GWR, 2006/118/EG) (zie hoofdstuk 3.3) worden betrokken. Voor grondwater dat gewonnen wordt voor de drinkwatervoorziening zijn er regels en beleidskaders die staan omschreven in dit BWP. Tevens heeft de provincie Utrecht een grote verantwoordelijkheid bij het realiseren van maatschappelijke opgaven in de regio, zoals energietransitie, klimaatadaptatie en voldoende woningen. Alle opgaven vragen ruimte in de ondergrond. Soms moet er worden gekozen, in andere gevallen kunnen oplossingen ook naast en onder elkaar bestaan. Om die reden geven we de voorkeur aan een integrale benadering, in samenwerking met medeoverheden en stakeholders.

Wat is ons doel?

• De ondergrond (bodem, grondwater en diepe ondergrond) wordt nu en in de toekomst zorgvuldig, veilig en duurzaam gebruikt, waarbij:
  • De ondergrond optimaal wordt benut voor alle uiteenlopende maatschappelijke opgaven.
  • De kwaliteit van de ondergrond niet achteruitgaat als gevolg van het gebruik ervan en waar mogelijk verbetert.

Welke beleidskeuze maken we??

1. In samenwerking met andere betrokken partijen ontwikkelen we een gebiedsgerichte 3D-systematiek. We zetten deze systematiek in zodat de ondergrond integraal, gebiedsgericht, driedimensionaal en gekoppeld met (bovengrondse) maatschappelijke opgaven wordt beschouwd, gericht op veilig en duurzaam gebruik.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We dragen bij aan kennisopbouw en kennisdeling, brengen partijen bij elkaar en informeren over nieuwe initiatieven op het gebied van veilig, duurzaam en optimaal ondergronds ruimtegebruik.
• In samenwerking met waterschappen, gemeenten en omgevingsdiensten gaan we de regionale kennisopbouw en het uitwisselen van kennis over duurzaam gebruik van de ondergrond verder uitbouwen.

Participeren

• We participeren in externe trajecten waarin duurzaam gebruik van de ondergrond en een gebiedsgerichte aanpak centraal staan.

Realiseren

• In samenwerking met andere partijen ontwikkelen we een gebiedsgerichte 3D-systematiek voor de ondergrond.

Reguleren

• We staan aan het begin van de gezamenlijke ontwikkeling van de gebiedsgerichte 3D-systematiek. Op voorhand is niet in te schatten of dit leidt tot aanpassing van de regels in de Omgevingsverordening. Belangrijk is tijdens de ontwikkeling samen met stakeholders te toetsen welke regelgeving passend is bij doelmatige en duurzame benutting van de ondergrond.

Toelichting op beleidskeuze 1

De provincie Utrecht wil belangrijke maatschappelijke opgaven realiseren. Daarvoor is de ondergrond nodig of leidt de staat van de ondergrond tot bepaalde randvoorwaarden. We moeten zorgvuldige keuzes maken en integraal kijken naar verschillend gebruik en de verschillende functies. Het wordt steeds drukker in de ondergrond en onder stedelijke gebieden ontstaan de eerste knelpunten. We moeten planmatig te werk gaan om ook toekomstige generaties gebruik te kunnen laten maken van de ondergrond. Richting 2050 werken we toe naar een integraal, duurzaam, veilig en optimaal gebruik van de ondergrond. In de komende planperiode stellen we hiertoe een 3D-systematiek op die het maken van integrale en samenhangende keuzes van boven- en ondergrondse belangen ondersteunt. Met behulp van die systematiek kunnen vragen worden beantwoord als:

• Waar moet rekening mee worden gehouden?
• Is meervoudig gebruik mogelijk?
• Welke alternatieven zijn voorhanden?

Onze werkwijze sluit aan bij de Rijksstructuurvisie Ondergrond (‘STRONG’): een in 2018 verschenen visie op het duurzaam, veilig en efficiënt gebruik van bodem en ondergrond, gezamenlijk opgesteld door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en het ministerie van Economische Zaken en Klimaat.

De provincie Utrecht werkt nog niet met een 3D-systematiek, maar gaat die samen met stakeholders vormgeven en implementeren. Duurzaam gebruik van de ondergrond gebeurt ten dienste van diverse provinciale, gemeentelijke en waterschapsbelangen. Ook zijn met betrekking tot verschillende ondergrondse thema’s de bevoegdheden verdeeld over verschillende overheden. Het is van belang dat elke overheidspartij vanuit zijn eigen bevoegdheden, taken en verantwoordelijkheden bijdraagt aan de integrale benadering en dat we gezamenlijk de systematiek vormgeven en gezamenlijk verkennen hoe deze te borgen (ieder weer vanuit haar eigen taken en verantwoordelijkheden).

We werken stap voor stap, te beginnen met pilots in gebieden waar de drukte in de ondergrond leidt tot knelpunten die bestuurlijk erkend worden. Een gedegen evaluatie van deze pilots helpt ons om de systematiek verder te ontwikkelen.

Kernwoorden voor de ontwikkeling van een 3D-systematiek zijn:

• Gebiedsgericht en integraal

We kiezen voor een gebiedsgerichte aanpak. Elke regio heeft zijn eigen kenmerken, zowel qua ondergrond als qua belangen en maatschappelijke opgaven. Waar in de ene regio schoon grondwater prioriteit heeft ten bate van de drinkwatervoorziening of voor natuur- en landbouwdoeleinden, ligt in een andere regio het accent meer op het benutten van duurzame koude of warmte uit de ondergrond. Doorgaans spelen er meerdere belangen en maatschappelijke opgaven tegelijkertijd en zijn deze vaak regio-overstijgend, wat zowel een 3D-systematiek als een integrale aanpak rechtvaardigt.

• 3D

We kiezen voor een 3D-benadering. De verschillende functies, activiteiten en opgaven vinden in de ondergrond niet (altijd) op dezelfde diepte plaats, maar naast en dus ook onder elkaar. Door een 3D-beschouwing krijgen we beter zicht op de onderlinge interacties en kan beter beoordeeld worden of het beoogde gebruik van de ondergrond optimaal, doelmatig en duurzaam is.

• Samenwerking

Door actief de samenwerking met diverse stakeholders aan te gaan (ambtelijk en bestuurlijk) ontstaat er een compleet beeld van de verschillende belangen en daarmee van de complexiteit in de ondergrond. Dat beeld helpt bij het opstellen van de 3D-systematiek, om consequenties van bepaalde beslissingen op tafel te krijgen, prioriteiten voor het betreffende gebied te kunnen stellen en tot een gezamenlijk en gedragen besluit te kunnen komen. De stakeholders waarmee wij de samenwerking willen aangaan zijn overheidspartijen (gemeenten, omgevingsdiensten, waterschappen en het Rijk) en gebruikers van de ondergrond (drinkwaterbedrijven, energiebedrijven, ontwikkelaars).

• Kennisopbouw en kennisdeling

We sluiten aan bij (landelijk) onderzoek over dit onderwerp. Praktijkvoorbeelden in de provincie Utrecht kunnen als casus ingezet worden in onderzoek. Wij zetten in op het delen van onze ervaring via regionale en landelijke platforms, zowel ambtelijk als bestuurlijk.

3.1.2 Circulair bodem- en waterbeheer     

Het is de ambitie van de provincie Utrecht om vanuit duurzaam beheer circulaire water- en bodemketens te helpen realiseren. In de Circulaire Beleidsvisie (2 juni 2021, Provinciale Staten) staan de beleidsdoelen voor 2030. De uitvoering hiervan is vastgelegd in de Uitvoeringsagenda Circulaire Samenleving 2021-2023. Deze Uitvoeringsagenda is adaptief van opzet, wat wil zeggen dat de inhoud aan de actualiteit kan worden aangepast. Vooralsnog is alleen de periode tot 2023 erin vastgelegd.

Wat is ons doel?

• Het lineaire (drink-)watersysteem is omgebouwd tot een circulair systeem. Meervoudig gebruik staat centraal en waterketens zijn zoveel mogelijk gesloten, op gebiedsniveau of op lokaal niveau. Bij een gesloten waterketen wordt afvalwater zoveel mogelijk hergebruikt, in plaats van dat het wordt afgevoerd. Water is waar nodig in de juiste kwaliteit beschikbaar, zowel in landelijk als in stedelijk gebied. De bodem draagt aan dit ecosysteem bij door water op te vangen en vast te houden en ook hernieuwbare energie te leveren.

Welke beleidskeuzes maken we?

2. We blijven activiteiten uitvoeren die bijdragen aan circulaire bodem- en waterketens. Dat doen we in samenwerking met onze partners.
3. We overwegen een grotere rol van de provincie Utrecht in circulair bodem- en waterbeheer.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren/participeren

We gaan door met werkzaamheden die direct of indirect bijdragen aan circulair bodem- en waterbeheer in de provincie Utrecht. We participeren in onderzoek en kennistrajecten van onze partners.

Realiseren

We voeren een verkenning uit naar een meer circulair watersysteem in de provincie Utrecht. Dit systeem richt zich op minder afvoeren en meer vasthouden en het hergebruiken van huishoudelijk afvalwater.

Met onze waterpartners en andere belanghebbenden kijken we welke rol voor de provincie Utrecht wenselijk en realistisch is om de circulaire transitie in de watersector te versterken.

Reguleren

Waar nodig brengen we op basis van onderzoek wijzigingen aan in onze Omgevingsverordening om zo circulair bodem- en waterbeheer mogelijk te maken.

Toelichting op beleidskeuze 2

In de uitvoering van het BWP is circulariteit een van onze uitgangspunten. Daar gaan we mee door. In de Uitvoeringsagenda Circulaire Samenleving is de uitvoering van de beleidsdoelen voor 2030 opgenomen. Nieuw hierin is het uitvoeren van een verkenning naar een meer circulair oppervlaktewatersysteem in de provincie. Hierbij zal de focus verschuiven van het doorvoeren van water naar meer vasthouden en hergebruik (principe van kringloopsluiting) en het benutten van restwater uit de waterketen.

Toelichting op beleidskeuze 3

De provincie Utrecht overweegt een grotere rol te gaan spelen in het circulair bodem- en waterbeheer. We gaan in gesprek met onze waterpartners, gemeenten en andere belanghebbenden om te bepalen welke rol wenselijk en realistisch is om de circulaire transitie in de watersector verder te brengen en daarover concrete afspraken te maken. Waar nodig passen we op basis van onderzoek onze Omgevingsverordening hierop aan. Dat zou bijvoorbeeld van toepassing kunnen zijn in het geval van aanvullende regels voor grondwateronttrekkers, bedoeld om waterbesparing of het gebruik van alternatieven te stimuleren.

3.2.1 Oppervlaktewater en de Kaderrichtlijn Water (KRW)     

De KRW is op 22 december 2000 van kracht geworden en geeft een kader voor de bescherming van de kwaliteit van oppervlaktewater en grondwater. Met kwaliteit wordt hier zowel de ecologische kwaliteit (het waterleven) bedoeld als de chemische kwaliteit (verontreinigende stoffen). Voor grondwater stelt de KRW naast chemische kwaliteit ook eisen aan de kwantiteit. De richtlijn vereist dat de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater in Europa eind 2015 op orde is, met een uitstelmogelijkheid tot eind 2027. Meer over de KRW- vereisten op het gebied van het grondwater is te lezen in paragraaf 3.3.1.

Nederland heeft als Europese lidstaat de wettelijke plicht om de KRW vast te leggen in wetgeving en deze door te laten werken in de beleidsplannen. De KRW is vertaald in de Waterwet en het Besluit kwaliteitseisen en monitoring water (Bkmw). Naar verwachting treedt in 2022 de Omgevingswet en het Besluit Kwaliteitseisen leefomgeving (Bkl) in werking. In dit BWP sorteren we voor op de Omgevingswet wat betreft de vereisten en terminologie.

De KRW gaat uit van afrekenbaarheid van het zogenoemde ‘doelbereik’, oftewel: een resultaatsverplichting voor de maatregelen die zijn opgenomen om de doelen te bereiken.

Wat is ons doel?

• We willen in 2027 voldoen aan de KRW voor de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater. Dit programma legt de juridische verplichtingen vast voor het oppervlaktewater zoals voorgeschreven in de Waterwet en de Omgevingswet.

Welke beleidskeuze maken we?

4. We leggen de doelen en de begrenzing van de KRW-oppervlaktewaterlichamen vast.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We zetten instrumenten in voor het verwezenlijken van de doelen. Hieronder vallen de acties vanuit het landbouwbeleid, zoals het inzetten van plattelandscoaches, het promoten van kringlooplandbouw en de keuze voor circulariteit en natuurinclusief beleid.
• Inzet van provinciale middelen als cofinanciering bij projecten met subsidie vanuit het Europees gemeenschappelijk landbouwbeleid, afgewogen op basis van het verwachte doelbereik.

Participeren

• Samenwerken in stroomgebieden en deelnemen in de Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW)-aanpak.

Realiseren

• Door grondverwerving en functieverandering binnen het Natuurnetwerk Nederland (NNN) en met het ruimtelijk instrumentarium, dragen we bij aan de realisatie van maatregelen ten bate van de kwaliteit van de oppervlaktewaterlichamen.

Reguleren

• We definiëren de beleidsuitgangspunten en de maatschappelijke aanvaardbaarheid van keuzes, waarbij ook de integratie met ander beleid een belangrijke voorwaarde is.
• We leggen de begrenzing, status en huidige toestand van de KRW-oppervlaktewaterlichamen en grondwaterlichamen vast.
• We leggen de doelen van de KRW-oppervlaktewaterlichamen vast en bepalen daarmee de kaders voor de maatregelen vanuit waterschappen en gemeenten die leiden tot het bereiken van ons doel.
• We geven de onderbouwing van de ontheffingsmogelijkheden die de KRW biedt met betrekking tot de status van de waterlichamen, de hoogte van de ecologische doelen en de gefaseerde uitvoering van de maatregelen door de waterbeheerders.
• We maken afspraken met andere partijen om hun bevoegdheid in te zetten ter realisatie van de KRW- opgaven.

Toelichting op beleidskeuze 4

Het huidige watersysteem in Nederland voldoet nog niet aan de waterkwaliteitsdoelen. De mate waarin dit het geval is en de inzet die nodig is om dit te veranderen, verschilt per gebied. In dit BWP is de doorvertaling naar acties voor de provincie Utrecht uitgewerkt. Per waterlichaam worden de waarden voor ecologie met de bijbehorende fysisch-chemische parameters en de chemische toestand vastgesteld. Het is onzeker of alle waterkwaliteitsdoelen in 2027 gehaald zullen zijn. Wel zal een belangrijke verbetering zijn gerealiseerd. In de Stuurgroep Water van 20 januari 2021 is afgesproken dat er, binnen de eigen verantwoordelijkheden, aanvullende maatregelen worden genomen in de periode 2022-2027 als dat noodzakelijk blijkt te zijn.

In de waterbeheerprogramma’s van de waterschappen wordt vastgelegd welke verbetermaatregelen in de periode 2022-2027 worden uitgevoerd om de doelen voor het oppervlaktewater te realiseren. De waterschappen hebben burgers, het bedrijfsleven en relevante sectoren betrokken bij het vaststellen van de opgave en het formuleren van de maatregelen.

In de KRW zijn de volgende doelen opgenomen:

• Het watersysteem (de aquatische ecosystemen en de daarmee verband houdende gebieden) voor verdere achteruitgang behoeden en beschermen.
• Een goede chemische en ecologische kwaliteit van grond- en oppervlaktewater tot stand brengen.
• Een duurzame bescherming van grond- en oppervlaktewater bieden ten bate van de drinkwatervoorziening.
• De verontreiniging van het grondwater verminderen.
• Duurzaam gebruik van water bevorderen.

Er liggen inhoudelijke en beleidsmatige keuzes ten grondslag aan de wijze waarop we invulling geven aan de KRW-doelen. Deze keuzes zijn gebaseerd op een landelijke handreiking en grotendeels op deelstroomgebiedniveau door de waterbeheerders gezamenlijk gemaakt. Een pragmatische strategie vormt daarbij het uitgangspunt.

Bij die nationale methodiek wordt het doel bepaald door de effecten van alle maatregelen op het gebied van beheer, inrichting en emissies op te tellen bij de huidige situatie. In principe worden alle maatregelen daarbij meegenomen, uitgezonderd de maatregelen die slechts een gering effect hebben op de ecologische kwaliteit van het waterlichaam of een significant negatief effect hebben op gebruiksfuncties of het milieu in brede zin. Kosten en technische uitvoerbaarheid van maatregelen worden niet meegewogen.

Alle KRW-relevante informatie over de oppervlaktewaterlichamen, zoals de doelen, de toestand, de geplande maatregelen en de uitvoering van die maatregelen, worden door de waterschappen, provincies en Rijkswaterstaat per waterlichaam samengebracht in een factsheet in het Waterkwaliteitsportaal. De factsheets worden door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat samengevoegd in het Stroomgebiedbeheerplan Rijn 2022-2027, onderdeel van het Nationaal Water Programma.

De provincie Utrecht legt de doelen vast voor zestig oppervlaktewaterlichamen van de waterschappen. Op kaart 1A zijn de KRW-wateren met de codes van de oppervlaktewaterlichamen vastgelegd. In Annex 1, deel 1, is een overzicht opgenomen van de waterlichamen met daarbij het doel, de status en de huidige toestand. In de provincie Utrecht liggen drie oppervlaktewaterlichamen die als Rijkswater zijn aangemerkt. De begrenzing en de overige vereisten hiervoor worden door het Rijk vastgelegd in het Nationaal Water Programma.

3.2.2 Biologische doelen niet-KRW-wateren     

Voor de niet-KRW-wateren gelden vanuit de KRW geen biologische doelen, terwijl juist deze wateren lokaal van hoge ecologische kwaliteit kunnen zijn en gezamenlijk een groot deel (namelijk 90%) van het Utrechtse oppervlaktewater beslaan. Daarbij komt dat veel van deze kleine wateren wel onlosmakelijk verbonden zijn met de KRW-waterlichamen en daarvan dus mede de kwaliteit bepalen. In dit overig water kunnen effectieve maatregelen worden genomen, die behalve op lokaal niveau ook positief doorwerken richting het stroomgebied. Overig water vormt dus een belangrijk onderdeel van het stroomgebied waar de KRW betrekking op heeft en is van groot belang voor het watersysteem als geheel.

Wat is ons doel?

• Het verbeteren van de oppervlaktewaterkwaliteit door biologische doelen vast te leggen voor overig water. Een goede kwaliteit van het oppervlaktewater is van belang voor vele gebruiksfuncties, de biodiversiteit en voor een duurzaam en robuust watersysteem. Een speciale categorie vormen wateren met specifieke bijzondere planten- of diersoorten, de zogenoemde ‘waterparels’. Op vier gebieden na liggen deze binnen het Natuurnetwerk Nederland (NNN) en staan ze op de kaart met beheertypen, wat betekent dat er een relatie is met ons natuurbeleid.

Welke beleidskeuzes maken we?

5. We stellen de biologische doelen voor niet-KRW-wateren vast om de actuele kwaliteiten en ambities zichtbaar te maken als toetsingskader voor het beleid voor ruimtelijke ontwikkeling, omgevingsplannen en -vergunningen.
6. We geven de ligging van de waterparels weer op de kaart en integreren deze ook in het natuurbeleid. Dat laatste is vooral het geval bij de verbetering van de biodiversiteit en de aanpak van zogenoemde ‘invasieve exoten’, ter bescherming van hydrobiologische waarden.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Participeren

• We leveren input aan de waterschappen.

Realiseren

• We beschermen de hydrobiologische waarden van de waterparels via ons natuurbeleid, met name bij de verbetering van de biodiversiteit en de aanpak van invasieve exoten.

Reguleren

• We leggen de huidige toestand en zowel het korte- als langetermijndoel voor overig water vast als kader voor de verbetering van de waterkwaliteit.
• We leggen de biologische doelen voor overig water vast als beleidskader voor het toetsen van nieuwe ontwikkelingen.
• We beschouwen de inspanningen om de biologische doelen te bereiken als een inspanningsverplichting.

Toelichting op beleidskeuze 5

We verankeren de beleidsdoelen om het watersysteem (aquatische ecosystemen en daarmee verband houdende gebieden) voor verdere achteruitgang te behoeden en te beschermen. Een tweede reden is dat we willen dat de biologische en chemische kwaliteit van het oppervlaktewater goed zijn. De waterschappen hebben behoefte aan biologische doelen voor overig water, zodat er een toetsingskader komt op basis waarvan kan worden ingeschat wat de directe of indirecte invloed is van de kwaliteit van de kleine wateren op die van de KRW-wateren. Ook het principe van geen achteruitgang kan met behulp van zo’n toetsingskader worden waargemaakt. De biologische doelen spelen als toetsingskader ook een rol bij nieuwe ontwikkelingen en als kompas voor maatregelen voor inrichting, beheer en onderhoud door het waterschap of andere beheerders.

In de afgelopen planperiode zijn met de waterschappen Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Waterschap Amstel, Gooi en Vecht en Waterschap Vallei en Veluwe afspraken gemaakt. Deze zijn vastgelegd in de Samenwerkingsovereenkomst Ecologische doelen overige wateren provincie Utrecht 2018, die is vastgesteld op 18 mei 2018. Zoals afgesproken in de overeenkomst hebben de waterschappen biologische doelen voor overig water opgesteld, zoveel mogelijk in samenwerking met gebiedspartijen en in afstemming met de betrokken (buur)provincies. Waterschap Rivierenland (WSRL) heeft op vergelijkbare wijze doelen afgeleid en volgt eenzelfde aanpak. In de hele provincie Utrecht zijn de doelen bepaald op basis van de landelijk afgesproken methodiek, zoals beschreven in de Handleiding doelafleiding overige wateren (Evers et al., 2013, STOWA 2013-20) en zoals vastgesteld door de Stuurgroep Water in november 2013. Wij sluiten aan bij de KRW voor wat betreft systematiek, rollen en verantwoordelijkheden. Bij het bepalen van de doelen is rekening gehouden met het effect op KRW-stroomgebied en de prioriteiten die in een gebied zijn gesteld op basis van de KRW (en ook overig beleid).

De waterschappen hebben het overig water, waarvoor doelen zijn opgesteld, in kaart gebracht. Op basis van monitoring en de waargenomen gebiedskenmerken is de huidige toestand en het watertype bepaald. Er is onderscheid gemaakt tussen stedelijk water, water in agrarisch gebied met verschillende niveaus van natuurwaarden en water met hoge natuurwaarden. De volgende zaken zijn van toepassing:

• De waterschappen hebben zoveel mogelijk in samenwerking met de gebiedspartijen voor verschillende biologische parameters de huidige toestand, een eventueel tussendoel en een potentie bepaald, zowel voor de korte als middellange en lange termijn.
  • Bij de huidige toestand geldt het principe van ‘geen achteruitgang’, zoals vastgelegd in de KRW.
  • Bij het bepalen van een eventueel tussendoel zijn maatregelen benoemd die in de komende planperiode kunnen worden gerealiseerd.
  • Met ‘potentie’ bedoelen we: een langetermijndoel waarvoor op dit moment geen concrete maatregelen worden vastgelegd. Er wordt gedoeld op de biologische potentie van het betreffende water. Wanneer geen potentie of tussendoel is benoemd, wordt de huidige toestand gehanteerd tot het waterschap potentie en tussendoel heeft vastgesteld. Op basis van ontwikkelingen en nieuwe inzichten kunnen potenties en tussendoelen in een volgende planperiode (gemotiveerd) worden bijgesteld.
• De waterschappen leiden de doelen voor overig water af op een vergelijkbare manier als voor de KRW- waterlichamen.
• We verwachten van de waterschappen dat bij het afleiden en realiseren van de doelen de gebiedspartijen zoveel mogelijk worden betrokken.
• In de waterbeheerplannen en programma’s van de waterschappen staan de maatregelen die zij uitvoeren in de periode 2022-2027 om deze doelen te realiseren.
• De waterschappen rapporteren, net als bij uitvoering van de KRW, tenminste eens in de drie jaar over de voortgang van maatregelen en het doelbereik. Er worden afspraken gemaakt met de waterschappen over de wijze van rapportage aan de provincie Utrecht en het signaleren van knelpunten.
• Voor wat betreft monitoring van de toestand van overig water wordt aangesloten bij de Handleiding doelafleiding overige wateren (Evers et al., 2013, STOWA 2013-20). Hieruit volgt dat de monitoring in principe overeenkomt met de Richtlijnen monitoring voor de KRW-waterlichamen. Van de frequentie kan, mits goed onderbouwd, worden afgeweken. Bij het geheel ontbreken van monitoringsgegevens kan op basis van een inschatting door een expert een oordeel worden gegeven.
• Het principe van ‘geen achteruitgang’ geldt, net als voor KRW-waterlichamen, ook voor overig water. Het betreffende (cluster van) overig water mag vergeleken met de vastgestelde huidige toestand niet in een lagere toestandsklasse terechtkomen. Dit wordt per planperiode van zes jaar beoordeeld, conform KRW-regelgeving. Voor overig water wordt specifiek gekeken naar het biologische kwaliteitselement (of de biologische kwaliteitselementen) waarvoor een doel is vastgesteld.
• De doelen overig water kunnen worden gebruikt als toetsingskader bij ruimtelijke ontwikkelingen, het opstellen van omgevingsplannen en het verlenen van vergunningen.
• Voor de chemische doelen sluiten we aan bij de normen voor de chemie van het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl). Sinds 2016 gelden de normen uit het Besluit kwaliteitseisen en monitoring water (Bkmw 2009) voor alle oppervlaktewateren in de provincie Utrecht, zowel de KRW-waterlichamen als overige wateren. De daarin opgenomen stoffen en de daar vermelde getalswaarden dienen als uitgangspunt te worden gehanteerd.

Vastleggen van de biologische doelen voor de niet-KRW-wateren

De provincie Utrecht legt de doelen vast voor de niet-KRW-wateren van de waterschappen. In ANNEX 1, Deel 3, is een overzicht opgenomen van de niet-KRW-wateren met daarbij de huidige toestand, het kortetermijndoel en de potentie voor de lange termijn. Op kaart 1B t/m 1E (zie BIJLAGE KAARTEN overzicht) zijn de biologische doelen voor niet-KRW-wateren in kaartbeeld weergegeven per waterschap met een toelichting.

Toelichting op beleidskeuze 6

Het bodem- en waterbeleid is verweven met het natuurbeleid. We zetten ons ervoor in om de in de waterparels aanwezige kwaliteiten te beschermen en te behouden en hanteren daartoe de instrumenten van het natuurbeleid, waaronder het Subsidiestelsel Natuur- en Landschapsbeheer (SNL) en de Subsidieregeling kwaliteitsimpuls natuur en landschap (SKNL). Waterparels die zijn aangewezen als natuurparel (zowel binnen als buiten het NNN) vallen onder de Uitvoeringsverordening subsidie biodiversiteit (USB). Op kaart 1F zijn de ligging en de namen van de waterparels weergegeven

3.2.3 Opkomende stoffen     

Als het gaat om een goede waterkwaliteit voor een gezonde leefomgeving, zijn alle wateren belangrijk. In dit Bodem- en Waterprogramma nemen we doelstellingen op voor de KRW-waterlichamen en biologische doelen voor het overige oppervlaktewater. Deze zijn door de waterschappen opgesteld op basis van watersysteemanalyses, aan de hand van een methodiek die werkt met ecologische sleutelfactoren. Eén van deze sleutelfactoren is de toxiciteit. Giftige stoffen of grotere hoeveelheden niet-giftige stoffen, zoals hormoonverstorende stoffen of medicijnresten, kunnen een negatieve invloed hebben op de waterkwaliteit en de ecologie. Van een groot aantal chemische stoffen is over de emissies en de effecten op ecosystemen en op de mens nog weinig bekend. De onderwerpen medicijnresten, het gebruik van vislood door de sportvisserij en het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen krijgen veel maatschappelijke aandacht. In het position paper Delta-aanpak waterkwaliteit zijn de ambities van de gezamenlijke provincies beschreven voor opkomende stoffen, microplastics, medicijnresten en gewasbeschermingsmiddelen.

Wat is ons doel?

• Een effectieve aanpak van opkomende stoffen zoals hormoonverstorende stoffen, microplastics, medicijnresten en gewasbeschermingsmiddelen, omdat deze stoffen een bedreiging kunnen vormen voor schoon en gezond oppervlaktewater en grondwater.

Welke beleidskeuze maken we?

7. Voor opkomende stoffen zijn de ambities van de gezamenlijke provincies beschreven in het position paper Delta-aanpak waterkwaliteit. We willen op regionaal niveau invulling geven aan deze ambities en daarvoor in de komende planperiode beleidsdoelen opstellen. Op dit onderwerp willen we de samenwerking tussen de regionale partners voortzetten.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

De provincie Utrecht zet de komende planperiode in op een probleemanalyse en continuering van de huidige aanpak door middel van de volgende acties.

Stimuleren

• We delen kennis over de aanpak van opkomende stoffen met onze waterpartners en het Rijk. Daarnaast volgen we en nemen we deel aan onderzoeken die door onze waterpartners en het Rijk worden geïnitieerd.
• We ondersteunen pilots gericht op het ontwikkelen van zogenaamde ‘best beschikbare technieken’, gericht op de vermindering van de verspreiding of verbeteren van de zuivering van opkomende stoffen.

Participeren

• We continueren de in 2018 opgerichte samenwerking met de waterpartners in de werkgroep Opkomende Stoffen.
• We voeren samen met onze partners onderzoek uit om effecten van opkomende stoffen op de waterkwaliteit in beeld te brengen, met name in de categorie (zeer) zorgwekkende stoffen (ZZS). We delen deze kennis met de ketenpartners.
• We werken samen met regionale ketenpartners op het gebied van kennisontwikkeling over de verspreiding van (zeer) zorgwekkende stoffen en het terugdringen ervan.
• We stemmen onze aanpak af op de landelijke aanpak voor het terugdringen van opkomende stoffen en de ontwikkelingen voor de Rijkswateren en geven hier met de waterpartners in de regio invulling aan.

Realiseren

• We verkennen de mogelijkheden om als opdrachtgever te helpen om het gebruik van opkomende stoffen te verminderen.

Reguleren

• In gebiedsspecifieke situaties met urgente aanleiding, waarbij het ontbreken van landelijke regelgeving leidt tot ongewenste situaties, verkennen we de noodzaak van het opstellen van regelgeving om het gebruik en de verspreiding van opkomende stoffen te verminderen. Hierbij betrekken we de waterpartners en in het bijzonder de gemeenten.

Toelichting op beleidskeuze 7

We definiëren opkomende stoffen als niet (wettelijk) genormeerde stoffen, waarvan de schadelijkheid nog niet (volledig) is vastgesteld. Omdat ze niet genormeerd zijn, hebben ze geen invloed op de huidige oordelen over waterkwaliteit. Er komen in het milieu veel meer stoffen voor dan die regulier gemonitord worden. Dankzij verbeterde analysemethoden komen die stoffen wel steeds meer in beeld. Hoewel ze op dit moment geen probleem vormen voor het halen van de bestaande normen, hebben we er aandacht voor vanuit een algemene zorg voor het milieu en een provinciaal belang voor een goede kwaliteit van het water voor menselijke consumptie. Om inzicht te krijgen in welke opkomende stoffen er worden aangetroffen en de verspreiding daarvan, monitoren we regelmatig het ondiepe en diepe grondwater. (zie ook Rapportage en toelichting meetronde freatisch grondwater 2020 provincie Utrecht.pdf (provincie-utrecht.nl).

In de komende planperiode is het beleid gericht op een continuering van de samenwerking met onze partners om de hoeveelheid opkomende stoffen in het (grond)water terug te dringen. We willen de bewustwording vergroten en de aard en omvang van de problematiek scherper in beeld krijgen. De waterschappen zijn verantwoordelijk voor een goede kwaliteit van het oppervlaktewater en zetten zich in voor het terugbrengen van de hoeveelheid medicijnresten die vanuit rioolwaterzuiveringsinstallaties in het oppervlaktewater terechtkomt. Daarnaast is er een landelijke aanpak van opkomende stoffen, zoals de aanpak van (zeer) zorgwekkende stoffen (ZZS), en is het Rivierdossier Rijndelta aangelegd, dat is gericht op het duurzaam veiligstellen van de drinkwaterwinningen vanuit de Rijn. In het bijzonder de persistente mobiele en toxische stoffen (PMT’s) vormen een bedreiging voor de drinkwatervoorziening. Beleid gericht op schoon water voor drinkwater (uit grondwater) staat beschreven in hoofdstuk 3.3.3. Maatregelen gericht op het beschermen en verbeteren van de grondwaterkwaliteit ten bate van de drinkwatervoorziening staan beschreven in het Uitvoeringsprogramma Drinkwater. Ook de verspreiding van mobiele stoffen vanuit de bodem richting het grond- en oppervlaktewater kan een bedreiging vormen voor het grond- en oppervlaktewater. Beleid gericht op het voorkomen en beperken van deze verontreinigingen staat beschreven in hoofdstuk 3.3.2.

De provincie Utrecht houdt toezicht, handhaaft en verleent vergunningen op milieugebied bij een aantal bedrijven. In die rol worden we geconfronteerd met het lozen en verspreiden van ZZS. Het beleid hiervoor wordt nader uitgewerkt in het programma Gezond en Veilig provincie Utrecht, dat zal worden gelieerd aan ons beleid ten aanzien van opkomende stoffen zoals beschreven in dit BWP.

Het gebruik van vislood door de sportvisserij leidt niet tot normoverschrijdingen, maar desondanks is hier maatschappelijke aandacht voor. Vandaar dat bij verhuur van eigen water bezien zal worden of bij afloop van de verhuurperiode de voorwaarden kunnen worden aangepast. Dit laatste volgt dan op het Rijksbeleid over verhuur van water en het gebruik van lood door de huurder voor het uitoefenen van sportvisserij. Zie ook: greendeal sportvisserij-loodvrij.

3.2.4 Zwemwater     

Het onderwerp zwemwater is nauw verbonden met andere thema’s die spelen, zoals vrijetijdsbesteding/ recreatie/toerisme, klimaatbestendige en waterveilige leefomgeving, gezondheid en gezonde leefomgeving, en ten slotte waterkwaliteit. Zwemwateren zijn beschermde gebieden zoals beschreven in de KRW. Veilig en schoon zwemwater draagt bij aan een positieve beleving van water. De mogelijkheid tot vrijetijdsbesteding is een belangrijk onderdeel van de leefbaarheid in steden, dorpen en het buitengebied. Zwemwateren zijn onderdeel van een goede toeristisch-recreatieve structuur.

We constateren een toenemende vraag naar nieuwe zwemlocaties door bevolkingsgroei en klimaatverandering. De verandering van het klimaat leidt tot meer en langere periodes van hitte. Om verkoeling te zoeken is een toename in het gebruik van zwemwater te zien.

Wat is ons doel?

• We bieden voldoende gelegenheid om te zwemmen en we zien toe op de veiligheid en waterkwaliteit van de aangewezen zwemwaterlocaties.

Welke beleidskeuze maken we?

8. We behouden de aanwezige officiële zwemwaterlocaties in oppervlaktewater of breiden ze uit, tegen maatschappelijk verantwoorde kosten. Indien bij een structureel slechte waterkwaliteit de classificatie ‘aanvaardbaar’ onhaalbaar of onevenredig duur is, leggen we een permanent zwemverbod op en trekken de aanwijzing met functie zwemwater in.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We communiceren over de aangewezen zwemlocaties via de website, borden en huis-aan-huisbladen.

Participeren

• We participeren in gebiedsprojecten en ruimtelijke plannen waarin mogelijk een nieuwe zwemwaterlocatie aan de orde is.

Reguleren

• Uitvoering van de Wet- en het Besluit hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (Whvbz/Bhvbz). Daarmee voldoen we aan de verplichtingen die de EU Zwemwaterrichtlijn (2006/7/EG) oplegt.
• Artikel 4.8 Waterbesluit (zwemwater in Rijkswateren). Bovenstaande regelgeving gaat na de inwerkingtreding in 2022 op in de Omgevingswet.

Toelichting op beleidskeuze 8

We streven naar gezond en veilig zwemwater met een resultaatsverplichting voor de waterbeheerder en houder van de zwemlocatie. Doel is om voor alle aangewezen zwemlocaties ten minste de classificatie ‘aanvaardbaar’ te behouden en zo mogelijk de classificatie ‘goed’ of ‘uitstekend’ te realiseren. Jaarlijks dienen voor aanvang van het zwemseizoen de zwemlocaties in de provincie Utrecht door Gedeputeerde Staten te worden aangewezen. Dit gebeurt op basis van de Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (Whvbz). Na invoering van de Omgevingswet staat deze bepaling in het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl). De lijst met zwemlocaties komt tot stand op basis van een vierjaarlijkse beoordeling van de waterkwaliteit (classificatie) en de jaarlijkse beoordeling van de veiligheid voor zwemmers.

De werkzaamheden in het kader van de uitvoering van de zwemwaterregelgeving (controle, toezicht en handhaving) worden uitgevoerd door de Regionale Uitvoeringsdienst (RUD) Utrecht in opdracht van de provincie Utrecht.

De provincie Utrecht heeft veel te bieden op het gebied van recreatie en toerisme. De beleidsdoelen wat dit aangaat worden uitgewerkt in het Omgevingswetprogramma recreatie en toerisme. In het programma wordt de nodige aandacht besteed aan zwemlocaties. Het voorstel is om te starten met het laten uitvoeren van onderzoek naar de toenemende behoefte aan zwemwateren in de verschillende regio’s.

Vanuit onze bevoegdheden op het gebied van ruimtelijke ordening (het ‘ruimtelijk spoor’) bekijken we vroegtijdig wat de mogelijkheden zijn voor de ontwikkeling van een zwemwaterfunctie, bij voorkeur op zo’n manier dat de algehele ruimtelijke kwaliteit van het gebied erdoor wordt versterkt.

De 27 officiële zwemlocaties in oppervlaktewater in de provincie Utrecht (in het jaar 2020)

(*) AGV = Waterschap Amstel, Gooi en Vecht. WSRL = Waterschap Rivierenland. HDSR = Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. V&V = Waterschap Veluwe en Vallei. RWS = Rijkswaterstaat.

3.2.5 Schoon oppervlaktewater voor openbare drinkwatervoorziening     

Schoon oppervlaktewater is van belang voor de drinkwaterbedrijven die water voor de drinkwaterproductie rechtstreeks aan het oppervlaktewater onttrekken. Infiltrerend oppervlaktewater kan daarnaast ook van invloed zijn op de kwaliteit van de grondwaterwinningen. In de provincie Utrecht zijn twee oppervlaktewaterwinningen voor drinkwater aanwezig, namelijk bij Nieuwegein en bij Nieuwersluis. Het oppervlaktewater wordt gewonnen uit respectievelijk het Lekkanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal en wordt geleverd aan de provincie Noord-Holland. Rijkswaterstaat is kwaliteitsbeheerder van het water waaruit het drinkwater wordt gewonnen.

Voor oppervlaktewaterlichamen met innamepunten voor de drinkwaterbereiding gelden voor de waterbeheerder (Rijkswaterstaat) de eisen uit het Besluit kwaliteitseisen en monitoring water (Bkmw). Na inwerkingtreding van de Omgevingswet staan de eisen in het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl). Het water dat door het drinkwaterbedrijf wordt ingenomen moet voldoen aan de vereisten uit de Drinkwaterregeling.

Wat is ons doel?

• We dragen er vanuit onze rol aan bij dat oppervlaktewater bestemd voor de openbare drinkwatervoorziening voldoende schoon is.

Welke beleidskeuzes maken we?

9. We zorgen voor ruimtelijke bescherming van oppervlaktewaterwinningen door een ‘beschermingszone’ vast te leggen in de Omgevingsverordening.
10. We werken samen met onze gebiedspartners voor bescherming van de oppervlaktewaterbronnen ten behoeve van de drinkwatervoorziening, in gebiedsgesprekken, bij gebiedsdossiers en bij uitvoeringsprogramma’s van de innamepunten waterwinning Nieuwegein Cornelis Biemond en Nieuwersluis.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Participeren

• Voor de oppervlaktewaterwinning Nieuwegein Cornelis Biemond dragen we bij aan de uitvoering van de maatregelen uit het betreffende uitvoeringsprogramma van Rijkswaterstaat behorend bij het Gebiedsdossier Nieuwegein WCB.
• Afspraken voor de winning Nieuwersluis worden samen met de afspraken voor de winning Bethunepolder onderdeel van het Uitvoeringsprogramma Drinkwater provincie Utrecht 2021-2026.

Reguleren

• In de Omgevingsverordening zijn regionale beschermingszones aangewezen voor de innamepunten voor oppervlaktewaterwinning.
• We vragen gemeenten om te voorkomen dat binnen dit gebied ruimtelijke ontwikkelingen leiden tot meer risico op verslechtering van de kwaliteit van het oppervlaktewater.

Toelichting op beleidskeuze 9

Onder de Omgevingswet worden beschermingszones aangewezen in het Nationaal Water Programma. De beschermingszone is een op kaart begrensd gebied waarbinnen zo nodig aanvullende maatregelen worden genomen om de winning van ruw water voor de bereiding van drinkwater te waarborgen. Een strook van honderd meter breed langs de oever van deze beschermingszone is tevens vastgelegd in de Omgevingsverordening van de provincie Utrecht. Gemeenten moeten in hun ruimtelijk beleid rekening houden met de winningen. Functiewijzigingen mogen in deze zones niet leiden tot een verslechtering van de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater voor de waterwinning. Indien nodig moeten maatregelen genomen worden om dit te voorkomen.

Toelichting op beleidskeuze 10

Voor beide innamepunten voor drinkwater zijn gebiedsdossiers opgesteld waarbij een analyse is uitgevoerd van de risico’s voor de oppervlaktewaterwinningen. De hieruit voortgekomen maatregelen zijn in twee uitvoeringsprogramma’s opgenomen. De provincie Utrecht participeert bij de uitvoering van de maatregelen. De analyse voor de waterwinning Nieuwersluis is, vanwege de onderlinge relatie, meegenomen in het gebiedsdossier voor de winning in de Bethunepolder. De maatregelen voor de waterwinning Nieuwersluis zijn opgenomen in het Uitvoeringsprogramma Drinkwater provincie Utrecht 2021-2026. Rijkswaterstaat werkt mee aan de uitvoering van de hierin opgenomen maatregelen.

3.3.1 Behouden algemene goede chemische kwaliteit grondwaterlichamen     

In deze paragraaf wordt ingegaan op de inzet van de provincie Utrecht om te voldoen aan de algemene chemische doelstellingen voor de grondwaterlichamen. De algemene chemische toestand wordt bepaald op basis van de aanwezigheid van zes stoffen waarvoor in Nederland drempelwaarden zijn vastgesteld, plus de Europees genormeerde stoffen nitraat en de werkzame stoffen van gewasbeschermingsmiddelen en biociden. Gemeten op tien en 25 meter diepte onder het maaiveld, is de algemene chemische toestand goed. Tegelijkertijd constateren we dat de kwaliteit van het grondwater onder druk staat, zoals beschreven in paragraaf 3.3.2.

Wat is ons doel?

• We willen dat de kwaliteit van ons grondwater in 2027 blijvend in lijn is met de doelen van de KRW. De toestand van de grondwaterlichamen is goed voor wat betreft de algemene chemische kwaliteit en de intrusie van zout.

Welke beleidskeuze maken we?

11. We kiezen voor een gecoördineerde en gezamenlijke integrale aanpak en een gebiedsgericht beleid, teneinde de grondwaterlichamen te laten voldoen aan de doelen van de KRW en de Grondwaterrichtlijn.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Participeren

• We werken samen met andere provincies en partners aan de KRW-doelen. We hebben een regierol bij de kwaliteitsbewaking van het grondwater en bij de bescherming van bronnen voor de bereiding van drinkwater uit grondwater.

Realiseren

• Om te voldoen aan de KRW-doelen monitoren we de toestand en trends van het grondwater (chemische kwaliteit en stijghoogten).

Reguleren

• We leggen de begrenzing, de status en de huidige toestand van de grondwaterlichamen vast.

Toelichting bij beleidskeuze 11

De kwaliteit van het grondwater is afhankelijk van activiteiten aan het maaiveld, de invloed vanuit het oppervlaktewater, de inrichting van het watersysteem (onder andere de wateraanvoer en het peilbeheer), het bodembeheer en natuurlijke processen in de bodem. Om een goede grondwaterkwaliteit te realiseren en te behouden, werken we integraal en gebiedsgericht.

3.3.2 Voorkomen en beperken verontreinigende stoffen     

Een belangrijke algemene doelstelling vanuit de KRW is het voorkomen en beperken van de inbreng van alle mogelijke verontreinigende stoffen in het (grond)water (‘prevent & limit’). Inbreng betekent kortweg dat iemand stoffen toevoegt aan het grondwater die daar niet thuishoren. Inbreng kan ook voortkomen uit verontreinigingen die al in de bodem aanwezig zijn en die uitspoelen naar het grondwater en/of zich verder in het grondwater verspreiden. Ondanks dat de kwaliteit van het grondwater op het niveau van de grondwaterlichamen voldoet aan de vereisten vanuit de KRW, meten we verspreid over de hele provincie tot steeds grotere diepten diffuse verontreinigingen met allerlei stoffen. Daarnaast meten we ook lokale ‘puntverontreinigingen’ die de kwaliteit van het grondwater negatief beïnvloeden. Dit zijn in veel gevallen historische verontreinigingen die voor 1 januari 1987 (begin van de bodemwetgeving) zijn ontstaan. Bij de inwerkingtreding van de Omgevingswet komt de Wet bodembescherming te vervallen; die regelde de aanpak van historische verontreinigingen in het grondwater. De provincies moeten voor deze historische verontreinigingen nu een eigen beleidskader opstellen. In deze paragraaf beschrijven we onze beleidskeuzes met betrekking tot het beperken en voorkomen van de verspreiding van (bestaande) grondwaterverontreinigingen. Hierbij maken we een onderscheid tussen diffuse verontreinigingen en puntverontreinigingen. Voor nieuwe verontreinigingen biedt de zorgplicht, zoals verwoord in de Wet Bodembescherming en straks in de Omgevingswet, voldoende kaders om deze aan te pakken.

3.3.3 Schoon grondwater voor de openbare drinkwatervoorziening     

Deze paragraaf beschrijft wat de provincie Utrecht doet met betrekking tot het voorkomen van de achteruitgang en waar nodig het verbeteren van de grondwaterkwaliteit bij onttrekkingen voor de openbare drinkwatervoorziening. In de provincie Utrecht zijn meerdere grond- en oppervlaktewaterwinningen voor de openbare drinkwatervoorziening aanwezig binnen de vier grondwaterlichamen. Om dit op een duurzame manier te doen zijn beschermingszones in de Omgevingsverordening ingesteld, elk met een eigen set aan regels. De provincie Utrecht onderscheidt de volgende typen grondwaterbeschermingszones, waarbinnen verschillende regels gelden:

• De waterwingebieden.
• De grondwaterbeschermingsgebieden.
• De boringsvrije zones.
• De 100-jaarsaandachtsgebieden.
• De matig kwetsbare strategische grondwatervoorraad.
• De kwetsbare strategische grondwatervoorraad.

Op kaart 2 is de ligging van de grondwaterbeschermingzones weergegeven met de namen van de winningen voor de openbare drinkwatervoorziening

Toestand grondwater

De toestand van het grondwater wordt in het kader van de KRW beoordeeld aan de hand van testen zoals die zijn vastgelegd in het Protocol voor toestand- en trendbeoordeling van grondwaterlichamen KRW, vastgesteld in september 2019. De regionale deeltesten voor de beschermde gebieden en kwetsbare objecten laten zien dat binnen de provincie Utrecht niet overal aan de KRW-doelen wordt voldaan. Bij enkele winningen is sprake van een stijgende trend voor wat betreft de concentratie van verontreinigende stoffen:

• Bij de winningen Zeist en Lexmond zagen we over de periode 2000-2018 qua drempelwaardestoffen in ruwwater een stijgende trend in de concentratie van arseen (in Zeist) en bentazon (in Lexmond). Deze test is mede bepalend voor het eindoordeel van de toestand van het grondwater voor de KRW (artikel 4).
• Ook bij de winningen Groenekan, Zeist en Amersfoort Berg zien we stijgende trends. Het gaat daar om de stoffen chlooretheen (Groenekan en Zeist), tetrachlooretheen en cis- en trans-dichlooretheen (Zeist), en alleen cis-dichlooretheen in Amersfoort Berg. Deze stoffen vallen onder de uitgebreidere drinkwatertest (artikel 7.3), waarbij getoetst wordt op ‘alle stoffen’ en ‘geen verdere achteruitgang’, met de wens dat de zuiveringsinspanning op termijn kan afnemen.

Gebiedsdossiers

Het beoordelen van de toestand van de winningen voor de openbare drinkwatervoorziening gebeurt formeel middels de KRW-toets. Om inzicht te krijgen in de risico’s op achteruitgang van de grondwaterkwaliteit bij de afzonderlijke winningen, worden daarnaast risicoanalyses gemaakt. Die vormen een belangrijk onderdeel van het gebiedsdossier dat voor elke winning is opgesteld; ze zijn de basis voor maatregelen die moeten voorkomen dat de toestand van die winningen achteruitgaat. De provincie Utrecht heeft samen met de partners (gemeenten, waterschappen, omgevingsdiensten en drinkwaterbedrijven) gebiedsdossiers opgesteld. Die dossiers bevatten informatie over de grondwaterwinning en een beschrijving van de risico’s voor de grondwaterkwaliteit. Op basis van de risicoanalyse en de opgaven die uit de gebiedsdossiers naar voren zijn gekomen, zijn samen met onze partners maatregelen opgesteld en afspraken over de uitvoering gemaakt. Die afspraken en maatregelen zijn opgenomen in het Uitvoeringsprogramma Drinkwater Utrecht 2021-2027. Een aantal van deze maatregelen is meegenomen op de maatregellijst voor de KRW (zie Annex 1).

Wat is ons doel?

• We willen voorkomen dat de kwaliteit van het grondwater voor de drinkwatervoorziening achteruitgaat en deze juist verbeteren, ook om op termijn de zuiveringsinspanning te kunnen verlagen.

Welke beleidskeuzes maken we?

21. We laten de ondergrond bepalend zijn voor het type grondwaterbeschermingszone.
22. We achten grootschalige stedelijke ontwikkeling ongewenst als deze in de buurt is van bestaande en mogelijke toekomstige grondwaterwinningen voor drinkwater.
23. We zetten ons ervoor in dat historische verontreinigingen waterwinningen ten behoeve van de drinkwatervoorziening niet bedreigen als gevolg van een onttrekkingsactiviteit van derden.
24. Ook zetten we in op maatregelen op het vlak van de ruimtelijke bescherming, aanwezige verontreinigingen in het grondwater (historische bodemverontreinigingen, gewasbeschermingsmiddelen, medicijnresten en opkomende stoffen) en activiteiten aan het maaiveld of in de ondergrond (zoals landbouw, infrastructuur, bodemenergie

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Realiseren

• We treffen generieke en specifieke maatregelen per grondwaterwinning voor de openbare drinkwatervoorziening. Maatregelen zijn beschreven in het Uitvoeringsprogramma Drinkwater Utrecht 2021-2027.
• De Regionale Uitvoeringsdienst (RUD) voert periodiek een gebiedsschouw uit bij kwetsbare wingebieden voor de drinkwatervoorziening.
• We voeren periodiek een grondwatermonitoring uit om de kwaliteit van het grondwater vast te stellen.
• We stellen samen met onze partners gebiedsdossiers op voor de winningen voor de openbare drinkwatervoorziening en houden deze actueel, zodat de opgaven en risico’s in beeld zijn. Onze partners zijn drinkwaterbedrijven, omgevingsdiensten, gemeenten en waterschappen.
• We voeren gesprekken met relevante partners in het gebied waar een winning voor de productie van drinkwater is gelegen. We bespreken de (ruimtelijke) ontwikkelingen, de aandachts- of knelpunten met betrekking tot de grondwaterkwaliteit en de bescherming van de winningen. We maken afspraken over het oplossen van deze punten.
• We beoordelen voorstellen voor de herijking van het beschermingsbeleid binnen de provincie Utrecht. De voorstellen staan op https://Herijkinggrondwaterbeschermingsbeleid.ireport.royalhaskoningdhv.com.
• We onderzoeken welke risico’s spelen bij onttrekkingen voor de openbare drinkwatervoorziening buiten de huidige beschermde zones.

Reguleren

• In het beoordelingskader voor historische grondwaterverontreinigingen nemen we onttrekkingen voor de openbare drinkwatervoorziening op als ‘kwetsbaar object’.
• We wijzen waterwinlocaties en grondwaterbeschermingszones aan met specifieke milieuregels en ruimtelijke regels. Deze regels worden geüpdatet als de omstandigheden veranderen.

Toelichting op beleidskeuze 21

De regelgeving voor activiteiten binnen de grondwaterbeschermingszones voor de openbare drinkwatervoorziening stemmen we af op de mate van kwetsbaarheid van de specifieke locatie. We maken onderscheid tussen kwetsbare winningen zonder afdichtende beschermende kleilaag in de ondergrond, en niet-kwetsbare winningen mét afdichtende kleilaag in de ondergrond. Alle winningen zijn allereerst beschermd door de aangewezen waterwingebieden, waarin overal dezelfde strenge regels gelden. Aanvullend zijn de kwetsbare winningen beschermd door de aangewezen grondwaterbeschermingsgebieden, 100-jaarsaandachtsgebieden en een enkele keer door een boringsvrije zone. Niet-kwetsbare winningen zijn alleen aanvullend beschermd door een boringsvrije zone.

Toelichting op beleidskeuze 22

Verstedelijking brengt altijd risico’s met zich mee voor de grondwaterkwaliteit. Daarom vinden we stedelijke ontwikkeling ongewenst in de buurt van bestaande en mogelijke toekomstige grondwaterwinningen voor drinkwater (zie ook paragraaf 3.5.3, strategische grondwatervoorraden). Binnen de beschermingszone van een winning voor de drinkwaterproductie is het aan de gemeenten om te voorkomen dat ruimtelijke plannen bij uitvoering leiden tot een verslechtering van de kwaliteit van de bronnen (‘stand-still/step forward-principe’). Dit geldt met name voor ontwikkelingen in de buurt van kwetsbare winningen. Bij niet-kwetsbare winningen kan in de boringsvrije zone wel stedelijke ontwikkeling plaatsvinden, maar moet logischerwijs rekening worden gehouden met de beperking op boren. Dit is ook van toepassing bij de aanleg van bodemenergiesystemen. In onze Omgevingsverordening vragen we gemeenten om in hun ruimtelijke plannen ook rekening te houden met de niet-kwetsbare winningen en de matig kwetsbare strategische grondwatervoorraden.

Toelichting op beleidskeuze 23

De locatie waar een onttrekking plaatsvindt ten behoeve van de openbare drinkwatervoorziening is een kwetsbaar object. Die locatie wordt beschermd zoals onder de Wbb en de Circulaire Bodemsanering, waarbij geldt dat de kwaliteit van het grondwater dat wordt onttrokken voor menselijke consumptie niet zodanig negatief wordt beïnvloed dat de zuiveringsinspanning dient te worden vergroot. Initiatiefnemers van een onttrekking, bijvoorbeeld ten behoeve van een bouwput, moeten aantonen dat een historische verontreiniging in het grondwater zich niet zodanig verspreidt dat een waterwinning wordt bedreigd.

Toelichting op beleidskeuze 24

Een deel van de maatregelen uit het Uitvoeringsprogramma Drinkwater 2021-2027 is meegenomen bij het formuleren van de maatregelen voor de KRW. In de periode 2021-2027 omvat de opgave voor de grondwaterwinningen de volgende onderdelen:

• Beter benutten van de vergunningscapaciteit (beperkingen in de binnen de vergunning te onttrekken hoeveelheid opgepompt water per tijdseenheid, oftewel het ‘debiet’, zijn bijvoorbeeld aanwezige bodemverontreinigingen, de toestand van de natuur, verzilting en verstopping).
• Beperken van de invloed van gewasbeschermingsmiddelen op drinkwaterbronnen.
• Beter inzicht in de aanwezigheid en risico’s van bodemenergiesystemen.
• Verminderen van de invloed van aanwezige bodemverontreiniging op drinkwaterbronnen.
• Beperken van de invloed van infrastructuur (bijvoorbeeld wegen) op drinkwaterbronnen.
• Verbeteren van het inzicht in de kwaliteit van ruwwater en van toestromend grondwater.
• Verbeteren van de monitoring van de waterkwaliteit.
• Beperken van de invloed van nutriënten op de kwaliteit van de drinkwaterbronnen.
• Beperken van de invloed van rioleringen, rioolwaterzuiveringsinstallaties en leidingen op de drinkwaterbronnen.
• Betere ruimtelijke bescherming van drinkwaterbronnen.

3.3.4 Schoon grondwater voor overige onttrekkingen voor menselijke consumptie     

Indachtig de KRW zijn de provincies verantwoordelijk voor de bescherming van de overige onttrekkingen voor menselijke consumptie. Dit zijn zogenaamde eigen drinkwateronttrekkingen (bijvoorbeeld op campings) en ook industriële onttrekkingen, waar het water gebruikt wordt bij de productie van levensmiddelen en (fris)dranken. Hieronder vallen ook de onttrekkingen waarvoor het waterschap het bevoegd gezag is, middels het uitgeven van de omgevingsvergunning voor een wateractiviteit. De KRW laat de Europese lidstaten vrij op welke wijze de bescherming gerealiseerd wordt. Mogelijke manieren zijn: monitoring, milieutechnische maatregelen of planologische bescherming en milieuregels.

Wat is ons doel?

• We willen in 2027 voldoen aan de KRW-doelen voor wat betreft overige onttrekkingen voor menselijke consumptie.

Welke beleidskeuzes maken we?

25. We zijn terughoudend om beschermingszones in te stellen ter bescherming van het grondwater voor industriële winningen of eigen winningen voor menselijke consumptie.
26. We beperken het onttrekken van grondwater voor de kleinere industriële winningen en eigen winningen zoveel mogelijk. Het gebruik van leidingwater is in veel gevallen een veiliger en betrouwbaarder alternatief.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We geven advies over eventuele beschermende maatregelen aan de eigenaren van industriële winningen en eigen winningen bestemd voor menselijke consumptie.
• We adviseren de eigenaren van kleinere industriële winningen en eigen winningen om over te gaan op het gebruik van leidingwater.

Realiseren

• We zien toe op de actualiteit van de feitendossiers door deze elke zes jaar te updaten.

Reguleren

• We continueren de vergunningplicht voor nieuwe industriële winningen en eigen winningen bestemd voor menselijke consumptie.
• Bij de vergunningaanvraag vragen we aan de bedrijven om een nulmeting ten opzichte van de kwaliteit van het grondwater en ook een risicoanalyse/feitendossier. In de vergunning wordt in het kader van de KRW een monitorings- en rapportageverplichting opgenomen, ook voor winningen die onder de bevoegdheid van de waterschappen vallen.
• Bij bestaande industriële en eigen winningen voor menselijke consumptie worden door de bevoegde gezagen afspraken gemaakt met de bedrijven over de monitoring van de kwaliteit van het grondwater.
• Locaties waar industriële en eigen winningen voor menselijke consumptie plaatsvinden worden opgenomen als kwetsbaar object in het beoordelingskader voor historische verontreinigingen. Indien een historische verontreiniging de winning bedreigt, moet die verontreiniging aangepakt worden.
• We registreren industriële en eigen winningen voor de onttrekking van voor menselijke consumptie bestemd water in het geval dat er gemiddeld dagelijks meer dan 10 m3 water wordt onttrokken, of als dit water bestemd is voor meer dan vijftig personen.
• De overige bescherming van de winningen voor menselijke consumptie vindt plaats op basis van de huidige algemene milieuregels. Deze regels gaan over naar de Omgevingswet, het Besluit activiteiten leefomgeving, het Besluit kwaliteit leefomgeving en het overgangsrecht van de Wbb.

Toelichting op beleidskeuze 25

Het beschermen van de openbare drinkwatervoorziening dient een groot publiek belang en verschilt daarmee van de bescherming van industriële onttrekkingen en eigen onttrekkingen voor menselijke consumptie, die beiden tot het private domein behoren. Het instellen van beschermingszones leidt tot maatschappelijke kosten en legt bovendien een ruimtelijke claim die de mogelijkheden van andere functies beperkt. Dit vinden wij ongewenst. We gaan ervan uit dat de generieke milieuregels veelal voldoende bescherming bieden voor de grondwaterkwaliteit en dat daarnaast instrumenten als de Warenwet en het Drinkwaterbesluit voldoende bescherming bieden tegen gezondheidsrisico’s.

Toelichting op beleidskeuze 26

De bescherming van kleine onttrekkingen voor menselijke consumptie is lastig en relatief duur. Het gebruik van leidingwater is in veel gevallen een veiliger en betrouwbaarder alternatief. We stimuleren de kleine onttrekkers daarom om zoveel mogelijk gebruik te maken van leidingwater. Dit geldt minder voor de grote industriële onttrekkingen. Om de beschikbare capaciteit voor de winningen voor de openbare drinkwatervoorziening te ontzien, blijven de grote industriële gebruikers van (grond)water voor menselijke consumptie bij voorkeur wel zelf het grondwater onttrekken (zie ook de paragraaf ‘Voldoende water’).

3.3.5 Schoon grondwater voor oppervlaktewater     

Voor wat betreft de functie van het oppervlaktewater maakt de provincie Utrecht onderscheid tussen schoon grondwater voor oppervlaktewateren die zijn aangewezen als KRW-oppervlaktewaterlichaam en schoon grondwater voor overige oppervlaktewateren. Verontreinigingen in het grondwater kunnen door (natuurlijke) stroming in het oppervlaktewater opkwellen. Dit noemen we natuurlijke lozingen op oppervlaktewater (NLO’s). Deze NLO’s kunnen een negatieve impact hebben op de kwaliteit van het oppervlaktewater en daarmee ook een negatieve impact op de natuur en kwaliteit van het zwemwater. Verontreinigingen worden bij het passeren van oevers en waterbodems echter ook afgebroken; het systeem heeft dus ook een zuiverende functie. Het is van belang het watersysteem en de interactie tussen oppervlaktewater en grondwater goed in beeld te hebben.

Schoon grondwater voor KRW-oppervlaktewaterlichamen

In het kader van de KRW wordt beoordeeld of het behalen van de ecologische doelen in grondwaterafhankelijke oppervlaktewaterlichamen wordt belemmerd door de kwaliteit van het toestromende grondwater. In de provincie Utrecht is dit alleen het geval bij de beken in de Gelderse Vallei. Ondiep afstromend grondwater vanuit nabijgelegen landbouwpercelen belast het oppervlaktewater met extra nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen. Mede hierdoor voldoen deze oppervlaktewaterlichamen niet aan de KRW-doelen (zie paragraaf 3.2.1).

In de beoordeling van historische verontreinigingen is altijd getoetst of de verontreiniging op kan kwellen in KRW-oppervlaktewaterlichamen. Als dit aan de orde was, zijn deze verontreinigingen aangepakt. We verwachten in de toekomst geen historische verontreinigingen te vinden die opkwellen in KRW- oppervlaktewaterlichamen.

Schoon grondwater voor overige oppervlaktewateren

De invloed van de kwaliteit van het toestromende grondwater op de kwaliteit en (ecologische) doelen van de overige oppervlaktewateren zijn niet specifiek onderzocht. Het is mogelijk dat de kwaliteit van het grondwater ook bij het halen van de ecologische doelen voor deze wateren een rol speelt (zie paragrafen 3.2.1 en 3.2.2).

Wat zijn onze doelen?

• We willen in 2027 voldoen aan de KRW-doelen.
• We willen dat de kwaliteit van het grondwater voor grondwaterafhankelijke oppervlaktewateren goed blijft.

Welke beleidskeuzes maken we?

27. De grondwaterkwaliteit moet aansluiten op de functie van het oppervlaktewater.
28. We beschouwen de KRW-oppervlaktewaterlichamen als kwetsbaar object.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Participeren

• We kiezen voor een gebiedsgerichte aanpak als we tegen knelpunten aanlopen, bijvoorbeeld bij de belasting van de beken in de Gelderse Vallei vanuit het grondwater met nutriënten en bestrijdingsmiddelen.
• We verkennen samen met de waterschappen of er voor de overige oppervlaktewaterlichamen knelpunten zijn door een toestroom vanuit historische verontreinigde grondwaterpluimen.

Reguleren

• We nemen KRW-oppervlaktewaterlichamen (voor de KRW relevante oppervlaktewateren van enige omvang) op in het beoordelingskader voor historische grondwaterverontreinigingen, als kwetsbare objecten die niet bedreigd mogen worden.

Toelichting op beleidskeuze 27

Grondwaterverontreinigingen kunnen door (natuurlijke) stroming in het oppervlaktewater terechtkomen en daar een negatieve impact hebben op de kwaliteit van het water en de functies die het oppervlaktewater vervult voor bijvoorbeeld de natuur, drinkwater en zwemwater. De provincie Utrecht wil dat de kwaliteit van het grondwater aansluit op de functie van het oppervlaktewater.

Toelichting op beleidskeuze 28

In het verleden is door de provincie Utrecht onderzocht welke historische grondwaterverontreinigingen een risico kunnen vormen voor KRW-oppervlaktewaterlichamen. Hier zijn destijds geen verontreinigingen uitgekomen die nadere aandacht vereisten. Als uit onderzoek blijkt dat KRW-oppervlaktewaterlichamen worden bedreigd door een historische verontreiniging, zal die verontreiniging moeten worden aangepakt. Als er voor de historische verontreiniging geen veroorzaker kan worden aangesproken, zal de provincie Utrecht de aanpak zelf op zich nemen, mits hiervoor voldoende financiering beschikbaar is vanuit het Rijk en/of er samenwerkingsafspraken kunnen worden gemaakt.

Overige oppervlaktewateren wijzen we bij het omgaan met historische grondwaterverontreinigingen niet aan als kwetsbare objecten. Wel moet het risico van die verontreinigingen worden onderzocht, in het geval er in een gebied voor een gebiedsgerichte aanpak wordt gekozen. Ook willen we onderzoeken of we samen met de waterschappen knelpunten kunnen identificeren voor de overige wateren ten aanzien van toestromende historische verontreinigde grondwaterpluimen.

3.3.6 Schoon grondwater voor natuur     

De provincie Utrecht is verantwoordelijk voor het realiseren van een goede kwaliteit van het grondwater dat richting verdrogingsgevoelige natuurgebieden stroomt. Op kaart 4C is de ligging van de verdrogingsgevoelige Natura 2000- en NNN-gebieden weergegeven.

Natura 2000-gebieden

De provincie Utrecht ziet in de Natura 2000-gebieden toe op maatregelen die de effecten van bodemverontreiniging tegengaan en neemt de noodzakelijke maatregelen om de natuurdoelen (de vogel- en habitatrichtlijndoelen) te realiseren (zie ook paragraaf 3.5.4). Bij de beoordeling van historische verontreinigingen in het kader van de KRW was de vraag relevant of er binnen deze natuurgebieden sprake is van schade aan het ecosysteem door verontreiniging van het grondwater. Dat bleek niet het geval; wel is in een aantal gebieden aanpassing van het watersysteem noodzakelijk om voldoende (grond)water van de gewenste kwaliteit in het gebied te kunnen realiseren.

NNN-gebieden

Ook in gebieden met verdrogingsgevoelige natuur in het Natuurnetwerk Nederland (NNN) is de kwaliteit van het toestromend grondwater in het algemeen geen knelpunt. Wel is het net als in een aantal Natura 2000-gebieden gewenst om de kwaliteit van de natuur verder te verbeteren middels herstel van de hydrologie.

Wat is ons doel?

• Het behouden van een goede kwaliteit van het grondwater in de verdrogingsgevoelige natuurgebieden.

Welke beleidskeuzes maken we?

29. De kwaliteit van het grondwater moet aansluiten op de kwaliteitsdoelen van het Natura 2000-gebied.
30. We beschouwen de grondwaterafhankelijke Natura 2000-gebieden en de gebieden die deel uitmaken van het Natuurnetwerk Nederland als kwetsbaar object.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Participeren

• Om te zorgen dat de kwaliteit van het grondwater aansluit op het kwaliteitsdoel in de verdrogingsgevoelige natuurgebieden, nemen we gebiedsgerichte maatregelen en werken we samen met partners.

Realiseren

• We continueren de grondwatermonitoring.
• We ontwikkelen een toetsingskader voor het beoordelen van historische verontreinigde grondwaterpluimen nabij verdrogingsgevoelige natuurgebieden (zowel Natura 2000 als NNN).
• We zijn (mede) verantwoordelijk voor het opstellen en uitvoeren van de beheerplannen van de Natura 2000-gebieden in de provincie Utrecht.
• We maken afspraken met andere (gebieds)partijen om hun bevoegdheid in te zetten voor het behalen van de KRW-doelen. Als grondwaterbeheerder zijn we verantwoordelijk voor de uitvoering van aan het grondwater gerelateerde maatregelen in Natura 2000-gebieden.

Reguleren

• We nemen de verdrogingsgevoelige Natura 2000- en NNN-gebieden op in het beoordelingskader voor historische grondwaterverontreinigingen als kwetsbare objecten die niet bedreigd mogen worden.
• We nemen regels op in de Omgevingsverordening ter bescherming van kwetsbare natuur die door grondwaterkwaliteit beïnvloed wordt en ten bate van de aanpak van grondwaterverontreinigingen.

Toelichting op beleidskeuze 29

Voor het realiseren van de kwaliteitsdoelen van natuurgebieden speelt de toestand van het grondwater een rol. Vaak is het een combinatie van zowel de kwaliteit van het oppervlaktewater als de kwaliteit en het peil van het grondwater.

• In gebieden waar het oppervlaktewater infiltreert geldt dat als de kwaliteit van het oppervlaktewater beter wordt, ook de kwaliteit van het grondwater omhooggaat.
• De kwaliteit van het grondwater wordt beter als de hydrologie verbetert. Dat kan door hogere peilen toe te staan (water vasthouden) en tegelijkertijd de kwel te versterken (peilen in de omgeving ook verhogen).
• De kwaliteit van het grondwater kan in bepaalde gebieden een probleem worden als er te veel fosfaat in zit. De oorzaak is moeilijk aan te pakken, omdat het vaak komt door lage peilen en de combinatie van veenafbraak in veenbodems en bemesting.

Maatregelen ter verbetering van het watersysteem in Natura 2000-gebieden worden opgesteld en uitgevoerd in het kader van het beheerplan dat voor elk Natura 2000-gebied wordt vastgesteld.

De grondwaterafhankelijke Natura 2000-gebieden in de provincie Utrecht zijn:

• Oostelijke Vechtplassen.
• Hel en Blauwe Hel (onderdeel van het Binnenveld).
• Botshol.
• Kolland en Overlangbroek.
• De Schraallanden van de Meije (onderdeel van de Nieuwkoopse Plassen & de Haeck).
• Zouweboezem.

Toelichting op beleidskeuze 30

De kwaliteit van het grondwater in verdrogingsgevoelige natuurgebieden (Natura 2000 en NNN) mag niet verslechteren door ingrepen van derden, bijvoorbeeld door onttrekkingen of het verspreiden van historische grondwaterpluimen. We beschouwen de gebieden als kwetsbaar object in het kader van het beoordelen van (historische) bodemverontreinigingen en maken daarom, in samenwerking met de waterschappen, een toetsingskader voor de verspreiding van historische verontreinigde grondwaterpluimen door onttrekkingen nabij verdrogingsgevoelige natuurgebieden.

3.4.1 Bodemkwaliteit     

Het Provinciaal Uitvoeringsprogramma Bodemconvenant 2016-2020 is op 1 maart 2016 door Gedeputeerde Staten vastgesteld. Het biedt een overzicht van onze activiteiten ten aanzien van bodem en ondergrond voor de periode 2016 tot en met 2020. Met het uitstel van de Omgevingswet hebben we besloten om ook dit programma met een jaar te verlengen. Met de komst van de Omgevingswet gaat een aantal bevoegdheden op het gebied van de vaste bodem over naar gemeenten. Die krijgen een aantal nieuwe taken in de bodem en worden (overgangsrechtsituaties uitgezonderd) het bevoegd gezag voor de bodemkwaliteit. De gemeenten Utrecht en Amersfoort hebben een bijzondere positie, want zij zijn nu al het bevoegd gezag voor zowel de bodemkwaliteit als de grondwaterkwaliteit. We gaan met hen in overleg over de verdeling van taken en bevoegdheden en een eventuele omgekeerde overdracht van de verantwoordelijkheid met betrekking tot de grondwaterkwaliteit, die in de Omgevingswet juist weer aan de provincie Utrecht is toebedeeld. De waterschappen blijven het bevoegd gezag voor het saneren van waterbodems, onttrekkingen (tot 150.000 m3, met uitzondering van winningen voor de openbare drinkwatervoorzieningen, en open warmte-koudeopslag) en lozingen op oppervlaktewater.

In de Omgevingswet is de verdeling van taken slechts op hoofdlijnen ingevuld en niet altijd helder. Dit geeft veel ruimte voor een eigen invulling van bevoegdheden, taken en rollen. Onder de Omgevingswet is samenwerken tussen de verschillende overheden essentieel. De taken op bodemgebied die de provincie Utrecht onder de Omgevingswet behoudt zijn onder andere:

• Het bevoegd gezag voor de locaties die onder het overgangsrecht vallen.
• Opdrachtgever bij het saneren van een aantal spoedlocaties waar geen veroorzaker of eigenaar voor is aan te spreken.
• Aanpakken van spoedlocaties, uitgevoerd door de Regionale Uitvoeringsdienst (RUD).
• Beoordelen grondwatersaneringen in relatie tot de KRW-doelen.

We beschrijven nu hoe we invulling geven aan de transitie en onze nieuwe rol. Onze aanpak van historische (grondwater)verontreiniging en de relatie met mobiele verontreinigingen in de bodem, staan beschreven in paragraaf 3.3.2.

Wat is ons doel?

• Een zorgvuldige transitie naar nieuw beleid en afspraken maken over taken en rollen onder de Omgevingswet.

Welke beleidskeuzes maken we?

31. We organiseren een zorgvuldige transitie waarin we met gemeenten, omgevingsdiensten en waterschappen afspraken maken over de wijze van samenwerken, uitgaande van een beleidsneutrale overgang. Ook na inwerkingtreding van de Omgevingswet blijven we met elkaar in gesprek om (onverwachte) gevallen te bespreken waarover nog geen (afdoende) afspraken zijn gemaakt.
32. We blijven ons met onze partners inzetten voor een gecoördineerde en gezamenlijke aanpak bij regio-overstijgende bodemproblematiek.
33. We transformeren van kennishouder naar kennispartner op het gebied van de bodemkwaliteit.
34. We zetten in op een provinciebreed bodeminformatiesysteem waar al onze partners op aangesloten zijn en dat voor iedereen te raadplegen is.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We ondersteunen onze partners bij het leren kennen van en vertrouwd worden met de taken ten aanzien van de bodem en het grondwater. We nemen de tijd om samen met onze partners afspraken te maken over het samenwerken onder de Omgevingswet. We zetten daarom ook in op een overgangsperiode na ingang van de Omgevingswet, waarin we onze kennis delen met gemeenten en waterschappen.
• We stimuleren het proces van kennisontwikkeling en kennisdeling bij gebiedsoverstijgende bodemproblematiek, door op verzoek van de partijen dat proces te coördineren.
• We stimuleren een goede overdracht van taken naar de gemeenten en de waterschappen door in 2022 de kosten voor de uitvoer van de bodem- en grondwatertaken te betalen voor zover deze niet door het Rijk gedekt worden.

Participeren

• In samenwerking met de waterschappen, gemeenten en omgevingsdiensten dragen we bij aan de ontwikkeling van een provinciebreed bodeminformatiesysteem (BIS). In dit systeem nemen we ook onze informatie over grondwaterverontreinigingen op en stellen we die kennis beschikbaar aan onze partners.

Realiseren

• We stellen een nieuw Uitvoeringsprogramma Bodem op als opvolger van het Provinciaal Uitvoeringsprogramma Bodemconvenant (PUB) 2016-2020.
• We ronden de bodem- en grondwatersaneringen af die vallen onder het overgangsrecht, of dragen deze indien gewenst over aan de gemeente of gemeenten in kwestie.
• Samen met de waterschappen, gemeenten en omgevingsdiensten stellen we een visie op voor de BIS.
• We nemen de tijd voor het maken van samenwerkingsafspraken die voortkomen uit de overdracht van bodeminformatie in het kader van het eindigen van de Wbb.

Toelichting op beleidskeuze 31

De provincie Utrecht heeft de regierol in de transitie die bestaat uit een zorgvuldige overdracht van de bodeminformatie door de provincie Utrecht aan de waterschappen, gemeenten en omgevingsdiensten. Ook moeten samenwerkingsafspraken worden gemaakt over de uitvoering van het bodembeleid en het grondwaterbeleid onder de Omgevingswet. Deze overdracht moet zodanig plaatsvinden dat gemeenten en waterschappen de nieuwe bodemtaken en grondwatertaken gedegen op kunnen pakken, waarbij die taken goed aansluiten bij de grondwatertaken van de provincie Utrecht.

Toelichting op beleidskeuze 32

In de afgelopen jaren is gebleken dat de aanwezigheid van nieuwe stoffen in de bodem (bijvoorbeeld lood en PFAS) en inzichten in risico’s kunnen leiden tot nieuwe bodemproblematiek. De ontdekking van die nieuwe stoffen resulteert in nieuwe verontreinigingen die een risico vormen voor de fysieke leefomgeving. Na de inwerkingtreding van de Omgevingswet is de provincie Utrecht niet langer verantwoordelijk voor diffuse bodemverontreinigingen. We hebben wel een taak op het moment dat de verontreiniging ook het grondwater bereikt. Tegelijkertijd zien we dat er bij regio-overstijgende bodemverontreinigingen behoefte bestaat aan coördinatie tussen de verschillende partijen. Die rol neemt de provincie Utrecht in zo’n geval op verzoek graag op zich.

Toelichting op beleidskeuze 33

Landelijk is vastgesteld dat de huidige kennis- en informatiestructuur voor bodem en grondwater ontoereikend is. Bestaande kennisprogramma’s worden te weinig gebruikt en er is een gebrek aan onderlinge afstemming. De huidige maatschappelijke vraagstukken vragen om een integrale aanpak om de ontsluiting van zowel bestaande als nieuwe kennis over bodem en grondwater te verbeteren. De decentralisatie van taken als gevolg van de Omgevingswet leidt tot meer afwegingsruimte op lokaal niveau; daarom moet de kennispositie van lokale overheden structureel worden versterkt. In 2021 maken we samen met onze partners afspraken over kennisnetwerken en het inrichten van regionale schakelpunten.

Toelichting op beleidskeuze 34

De provincie Utrecht stelt de bodemdossiers digitaal beschikbaar middels een bodeminformatiesysteem (BIS). Dit kan door iedereen geraadpleegd worden. De gemeenten kunnen er terecht voor informatie die ze nodig hebben om hun bodemtaken uit te voeren en om hun omgevingsvisie, omgevingsplan of bodemkwaliteitskaart op te stellen.

De waterschappen vinden er informatie over grondwaterverontreinigingen, die ze nodig hebben bij het beoordelen van vergunningen en meldingen. Alle relevante bodeminformatie op dit platform moet uiteindelijk ook beschikbaar zijn voor de burger. Het BIS wordt continue up-to-date gehouden met nieuwe informatie uit bodemrapportages. In het BIS wordt per grondwaterverontreiniging ook bijgehouden of er een nadere beoordeling van de verontreiniging noodzakelijk is en of er voor de verontreiniging een beroep wordt gedaan op de uitzonderingsbepaling op de ‘prevent and limit’-doelstelling binnen de Grondwaterrichtlijn. In het BIS wordt een onderbouwing van dat beroep opgenomen, waarmee het systeem als naslagwerk dient voor alle uitzonderingsbepalingen.

3.4.2 Sponswerking en bodemvruchtbaarheid     

In deze paragraaf geven we aan welke stappen we willen zetten om de bodemkwaliteit te verbeteren, opdat de toestand van de bodem bijdraagt aan het halen van de klimaatdoelen (mitigatie). Door het verhogen van de sponswerking van de bodem worden agrarische gronden ook klimaatbestendiger (er kan meer water infiltreren). Een ‘vitale bodem’ wil zeggen dat er geen verdichting is in het bodemprofiel en dat de beworteling, het bodemleven en de bodemchemie op orde zijn. Dit bevordert de sponswerking, want de bodem kan water beter opnemen en vasthouden. Bovendien neemt de uitspoeling van nutriënten af en wordt de kans op gewasziektes kleiner, wat betekent dat er minder chemische hulpstoffen nodig zijn. Een vitale bodem is de basis voor een zogeheten ‘kringlooplandschap’, waarin we duurzaam omgaan met de bodem.

Wat is ons doel?

• We willen bijdragen aan een verbeterde sponswerking van de bodem, zodat deze meer water vasthoudt en de vochtlevering in droge tijden verbetert. Hierdoor worden agrarische gronden klimaatbestendiger. Verder wordt er meer koolstof in de grond vastgelegd en wordt dankzij een betere bodemvruchtbaarheid een hogere gewasopbrengst gerealiseerd, vooral op zandgronden. We willen een vitale bodem in bosgebieden creëren door de verzuring van de zandgronden af te remmen en een gevarieerder bos te realiseren. Dat laatste doen we bijvoorbeeld door een deel van de naaldbossen te ‘verloofen’. In zo’n gevarieerder bos is er meer biodiversiteit en een bomenbestand dat bijdraagt aan een goede bodemkwaliteit.

Welke beleidskeuze maken we?

35. We zoeken gebiedsgericht naar mogelijkheden voor een vitale bodem als basis voor een kringlooplandschap. Dat doen we met als startpunt de Samenwerkingsagenda Landbouw 2019. Voor de bosgebieden werken we aan revitalisering van bosbodems vanuit het ‘Perspectief Vitaal Bos’, in het nieuwe provinciale strategische bosbeleid.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We ondersteunen de transitie naar kringlooplandbouw door het belang van een vitale bodem te agenderen binnen de diverse samenwerkingsprojecten in de landbouw. Voorbeeld is het Actieplan Duurzame Landbouw met Natuur.
• We dragen bij aan onderzoek naar duurzaam bodembeheer en de ontwikkeling van bodemindicatoren waarmee de kwaliteit van landbouwbodems kan worden vastgesteld.

Participeren

• Met partijen op de Utrechtse Heuvelrug werken we in het kader van de ‘Blauwe Agenda’ aan infiltratie en het vergroten van de grondwatervoorraad onder bosgebieden. Water vasthouden in de (bos-)bodem en het afremmen van verzuring zijn hier onderdeel van.

Realiseren

• In diverse plattelandsontwikkelingsprogramma’s (‘POP3-projecten’) rondom kringlooplandbouw en bodembeheer doen agrariërs de komende jaren ervaring op met het verbeteren van de bodemkwaliteit. Het gaat dan zowel om het verbeteren van de vruchtbaarheid als de structuur en het bodemleven. De resultaten van deze projecten gebruiken we voor de uitvoering van de Samenwerkingsagenda Landbouw. Kennis die we daar opdoen dragen we uit, onder meer via de Samenwerkingsagenda Landbouw en het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer.

3.4.3 Aardkundige waarden en monumenten     

Door de landschappen heen liggen zogenoemde aardkundige waarden, die het structurerende reliëf in het Utrechtse landschap vormen. De bodem van de provincie Utrecht is ontstaan gedurende een periode van vele tienduizenden jaren. Landijs, de wind, rivieren en de zee hebben het landschap gevormd. Aardkundige waarden zijn plekken waar sporen hiervan nog zichtbaar zijn, in het reliëf en/of in de bodem. De aardkundige waarden zijn soms zeer opvallend en vertellen duidelijk het verhaal van het ontstaan van onze provincie. Deze aardkundige waarden heeft de provincie Utrecht benoemd tot aardkundige monumenten.

3.4.4 Ontgrondingen     

Er zijn verschillende ontwikkelingen waarvoor een ontgronding noodzakelijk kan zijn. Te denken valt aan het winnen van oppervlaktedelfstoffen voor bijvoorbeeld de bouw of de aanleg van infrastructuur. Deze paragraaf gaat over dergelijke ontgrondingen voor delfstoffenwinning. Het Rijk beschouwt het als haar rol om de voorwaarden te scheppen waaronder de winning van delfstoffen betrouwbaar, betaalbaar, ecologisch haalbaar en veilig kan plaatsvinden, passend binnen de circulaire economie (paragraaf 3.2 NOVI). De provincies voeren het rijksbeleid uit, als het bevoegd gezag voor de omgevingsvergunningen voor ontgrondingen.

De delfstoffenwinning moet worden onderscheiden van ontgrondingen die gewenst zijn voor het aanleggen, verbeteren of onderhouden van bijvoorbeeld natuur, landbouwgronden, sport- en speelterreinen of waterkeringen. Deze ontgrondingen hebben slechts ten doel het realiseren van een aangepaste ruimtelijke inrichting waarvoor grondverzet nodig is (ook wel secundaire ontgrondingen genoemd). Ze zijn veelal ondiep en de uitvoeringsduur is beperkt; de effecten voor de omgeving zijn veelal klein.

Ontgrondingen zijn op basis van de Ontgrondingenwet en bij inwerkingtreding van de Omgevingswet op basis van artikel 5.1 van de Omgevingswet, in principe vergunningsplichtig. Veel kleine ontgrondingen, bijvoorbeeld voor natuurontwikkeling of bij ruimtelijke ontwikkelingen, zijn vanwege de beperkte effecten echter vrijgesteld in hoofdstuk 16 van het Besluit activiteiten leefomgeving. De vrijstellingen hebben geen betrekking op ontgrondingen voor de delfstoffenwinning.

Wat is ons doel?

• Ontgrondingen raken de provinciale belangen van onder andere het behoud van aardkundige waarden (zie paragraaf 3.4.3), het behoud van de landschappelijke kwaliteit en natuurbehoud. Als een ontgronding voor delfstoffenwinning in een gebied botst met die belangen, is een gedegen afweging tussen beiden nodig.

Welke beleidskeuzes maken we?

38. We willen dat nieuwe ontgrondingen voor delfstoffenwinning een duidelijke meerwaarde opleveren voor de ruimtelijke kwaliteit of functievervulling van de ontgrondingslocatie en de omgeving.
39. Op de Utrechtse Heuvelrug mag geen delfstoffenwinning plaatsvinden.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Reguleren

• De provincie Utrecht is het bevoegd gezag voor ontgrondingen op land, in regionale wateren en in het winterbed van de grote rivieren. Bij het verlenen van de omgevingsvergunning voor ontgrondingen voor delfstoffenwinning, hanteert de provincie Utrecht als beleid dat de herinrichting van de locatie een duidelijke meerwaarde moet opleveren voor de ruimtelijke kwaliteit of functievervulling van de ontgrondingslocatie en de omgeving. Dit wordt vastgelegd in de voorschriften bij de omgevingsvergunning.
• In de Omgevingsverordening zijn regels opgenomen ter bescherming van de Utrechtse Heuvelrug. Vanwege het reliëf en de overige kwaliteiten van de Heuvelrug willen we in dit gebied geen ontgrondingen voor de delfstoffenwinning. In lijn met de opdracht in de Omgevingswet wordt dit beleid in de vorm van instructieregels op het omgevingsplan vertaald.

Toelichting op beleidskeuze 38

Primaire ontgrondingen (ontgrondingen voor het winnen van delfstoffen) hebben meestal betrekking op grotere hoeveelheden (>100.000 m3) en/of grotere diepten (>2 meter). Delfstoffenwinning voorziet in een maatschappelijke behoefte aan bouwgrondstoffen en is daarom van nationaal belang (zie paragraaf 3.2, ‘Nationale belangen en opgaven’, onder 13, van de NOVI). Delfstoffenwinning kan conflicteren met andere belangen, zoals het behoud van archeologische en aardkundige waarden, landschap en natuur en kan de waterhuishouding van een gebied ingrijpend beïnvloeden.

Overeenkomstig de Ontgrondingenwet of, na inwerkingtreding hiervan, overeenkomstig de Omgevingswet, moeten bij het beoordelen van een vergunningaanvraag alle belangen respectievelijk de doelen van de Omgevingswet worden afgewogen. Voor de ontgrondingslocatie zelf is er met name in het omgevingsplan voldoende geregeld. Overeenkomstig de wet moet een locatie van primaire ontgrondingen landschappelijk goed worden ingepast en heringericht en ook het beheer moet zijn geregeld. Voor de omgeving van de locatie is sprake van een disbalans. Een ontgronding met delfstoffenwinning als doel kan namelijk jarenlang een verstoord ruimtelijk beeld opleveren, met overlast voor de omgeving. Het gaat onder andere om overlast door transport, geluidshinder, stank, verdroging, trilling, visuele overlast en gevolgen voor het grondwater. Deze overlast zal zoveel mogelijk beperkt moeten blijven en gereguleerd worden met voorschriften in de omgevingsvergunning voor de ontgrondingen. In enige mate zal de overlast op basis van een belangenoverweging ook geaccepteerd moeten worden, mede vanwege het bouwstoffenbelang.

Om de disbalans in de omgeving van een locatie van primaire ontgrondingen te herstellen dient er met de herinrichting van een delfstoffenwinningslocatie een meerwaarde gerealiseerd te worden voor de ruimtelijke kwaliteit of functievervulling van de locatie, ook voor en in de omgeving. Dit als compensatie voor de overlast en ter vergroting van het draagvlak voor dit soort activiteiten. De provincie Utrecht verbindt als het bevoegd gezag voorschriften aan de omgevingsvergunning voor de ontgronding, om deze meerwaarde te borgen.

Toelichting op beleidskeuze 39

De Utrechtse Heuvelrug kenmerkt zich door het doorlopende reliëf en het dominant voorkomen van bos. Bij ontwikkelingen in het landschap van de Utrechtse Heuvelrug vragen we dan ook aandacht voor het in stand houden van het reliëf en het samenhangende boscomplex. Vanwege deze kwaliteiten willen we in dit gebied geen ontgrondingen voor delfstoffenwinning. De begrenzing van het gebied is opgenomen in bijlage 15 van onze Omgevingsverordening. Kleinschalige ontgrondingen voor natuurontwikkeling of recreatieve ontwikkeling in de Utrechtse Heuvelrug zijn wel mogelijk, mits geen onevenredige afbreuk wordt gedaan aan de kwaliteiten van het landschap. Dit wordt geborgd met instructieregels in het omgevingsplan.

3.5.1 Zoetwatervoorziening, waterbeschikbaarheid en wateroverlast     

De juiste hoeveelheid water op het juiste moment is van belang voor de aanwezige functies in een gebied. We werken aan een toekomstbestendig regionaal watersysteem dat optimaal is afgestemd op het hoofdwatersysteem en goed in staat is om water vast te houden, te bergen en ten slotte af te voeren. Hiervoor zijn nodig: een betere buffering in het bodem- en watersysteem tijdens natte perioden, beperking van de afstroming en benutting van waterberging. Daarmee kan waterlast worden voorkomen en is voldoende water beschikbaar tijdens droge perioden.

Wat is ons doel?

We willen via samenwerking en regelgeving ervoor zorgen dat er voldoende (niet te veel en niet te weinig) zoetwater beschikbaar is voor de aanwezige functies in onze provincie op het gebied van landbouw, natuur, drinkwater en stedelijk gebied.

Welke beleidskeuzes maken we?

40. We brengen voor periodes van waterschaarste een actuele regionale rangorde aan (regionale verdringingsreeks).
41. Om te komen tot een robuust en toekomstbestendig watersysteem kiezen we voor een integrale gebiedsgerichte benadering.
42. Vanuit die integrale gebiedsgerichte benadering werken we de omgevingswaarden (normen) voor wateroverlast en de aanduiding voor waterbergingsgebieden verder uit. Tot dat moment blijven de huidige in de Omgevingsverordening opgenomen omgevingswaarden voor wateroverlast en waterbergingsgebieden van kracht.
43. Peilbesluiten moeten actueel zijn en aansluiten op het gebruik van een gebied. Ze moeten echter ook aansluiten op langetermijnontwikkelingen, die bijvoorbeeld samenhangen met bodemdaling of klimaatverandering.
44. We zetten in op circulaire waterketens. Hierbij sluiten we aan op doelstellingen uit het nationaal Deltaprogramma en het Nationaal Waterplan.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We stimuleren onderzoek en maatregelen, onder meer via financiële bijdragen, en vervullen zo mogelijk een coördinerende rol. Dat doen we onder andere bij het project Blauwe Agenda Utrechtse Heuvelrug.
• Via het Programma Klimaatadaptatie werken we mee aan de versterking van groen-blauwe inrichtingsprincipes, onder andere door deze onderdeel te laten uitmaken van nieuwbouw en herontwikkeling van woonwijken en bedrijventerreinen.

Participeren

• We werken samen met medeoverheden en gebiedspartners om te komen tot een robuust watersysteem in de provincie Utrecht.
• We nemen deel aan ‘regionale droogte-overleggen’, waarin we inhoudelijke inbreng leveren over de effecten van extreme droogte voor functies van provinciaal belang, voornamelijk voor de natuur en de drinkwatervoorziening. Ook stellen we mogelijke maatregelen voor.
• In samenspraak met de waterbeheerders en het Rijk stellen we handreikingen op voor het gebruik van water in tijden van schaarste.
• We participeren in het proces voor een toekomstbestendig Amsterdam Rijnkanaal-Noordzeekanaalgebied (zie kaart 4E). Dit proces heeft tot doel het waterbeheer, de gebruiksfuncties en ruimtelijke ontwikkeling in het gebied met elkaar in balans te brengen.
• Ook nemen we deel aan het Deltaprogramma Zoetwater, met name in West-Nederland en in het ZON- gebied (Zoetwater Oost-Nederland)(zie kaart 4F). In het Utrechtse deel van het ZON-gebied vervult de provincie Utrecht via de Blauwe Agenda een actieve en stimulerende rol bij het verbeteren van het watersysteem op en rond de Utrechtse Heuvelrug.
• In de werkregio’s Klimaatadaptatie stellen we samen met waterschappen en gemeenten regionale adaptatiestrategieën op, waarin de thema’s wateroverlast en watertekort en droogte een plek krijgen.

Realiseren

• We vergroten onze kennis van het watersysteem en de wisselwerking met het omliggende gebied en brengen deze kennis actief in bij verschillende processen die betrekking hebben op de ruimtelijke ordening.
• In verschillende samenwerkingsverbanden (waaronder het Deltaprogramma en de Blauwe Agenda) worden projecten uitgevoerd om het watersysteem te verbeteren.

Reguleren

• Om wateroverlast te voorkomen, zijn omgevingswaarden van kracht die onderdeel uitmaken van de Omgevingsverordening.
• In waterbergingsgebieden geldt een instructieregel ter voorkoming van ontwikkelingen die in strijd zijn met de waterbergingsfunctie.
• In de Omgevingsverordening is een regionale rangorde opgenomen, te gebruiken bij waterschaarste. Deze rangorde bij waterschaarste geeft kader voor het optreden van waterbeheerders in dergelijke perioden.

Toelichting op beleidskeuze 40

Voor situaties van extreme droogte, waarbij sprake is van een (dreigend) tekort aan water, is voor de waterbeheerders de rangorde bij waterschaarste (verdringingsreeks) van toepassing. In aanvulling op de landelijke rangorde (categorie 1 en 2) zijn categorie 3 en 4 van de rangorde opgenomen in de Omgevingsverordening. Voor tijden van waterschaarste zijn afspraken gemaakt over de verdeling van het beperkte beschikbare water en over het inzetten van specifieke maatregelen voor de aanvoer van zoetwater. Het waterbeheer ligt op een dergelijk crisismoment in handen van de waterschappen en Rijkswaterstaat. Zij voeren de feitelijke maatregelen uit, waar de rol van de provincie Utrecht beperkt is. In een dergelijke situatie nemen we deel aan de regionale droogte-overleggen, waarin (acute) knelpunten en mogelijke maatregelen met de waterbeheerders worden besproken. In deze overleggen heeft de inbreng van de provincies vooral betrekking op mogelijke schade aan de natuur, de landbouw en de drinkwatervoorziening.

Toelichting op beleidskeuze 41

Een integrale en gebiedsgerichte benadering is noodzakelijk om tot een toekomstbestendige leefomgeving te komen. De opgave rond waterbeschikbaarheid en wateroverlast vraagt om maatregelen in het watersysteem, maar ook om keuzes in de ruimtelijke inrichting met betrekking tot onder andere de natuur, de landbouw en de drinkwatervoorziening. De waterbeheerders hebben vooral een rol bij het nemen van maatregelen in het watersysteem, waar de provincie Utrecht het voortouw neemt bij het maken van de ruimtelijke keuzes. We richten ons op de verbinding tussen het watersysteem en het gebruik van het omliggende gebied. Vanuit een integrale en gebiedsgerichte benadering verbinden we de opgave ter voorkoming van wateroverlast en droogte met andere thema’s, zoals de natuur, de landbouw, de drinkwatervoorziening en ruimtelijke ordening. Hierbij streven we naar een circulair watersysteem, met aandacht voor waterconservering en hergebruik. We participeren in verschillende integrale gebiedsprojecten. Ook participeren we in het Deltaprogramma Zoetwater. Hiervan start in 2021 de tweede fase, waarvoor de strategieën en te nemen maatregelen op hoofdlijnen bekend zijn.

Binnen het Deltaprogramma Zoetwater werkt de provincie Utrecht samen in de volgende twee deelgebieden (zie kaart 4F):

• De Zoetwatervoorziening Oost Nederland: het ZON-gebied dat voor het Utrechtse deel wordt beheerd door het Waterschap Vallei en Veluwe (Utrechtse Heuvelrug en Gelderse Vallei).
• De Zoetwaterregio West-Nederland: het gebied ten westen van de Utrechtse Heuvelrug, voor Utrecht de beheergebieden van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht.

Voor de Zoetwaterregio Rivierengebied (beheergebied van het Waterschap Rivierenland) (zie kaart 4F), waaronder de gemeente Vijfheerenlanden, wordt nog gezocht naar een geschikte samenwerkingsvorm.

In Oost-Nederland ligt de focus op het op orde krijgen van het watersysteem, in het bijzonder de waterconservering. Samen met onze partners dragen we punten aan voor op de blauwe agenda in het regionale overleg over het ZON-gebied. De provincie Utrecht kiest hier voor een gebiedsgerichte en integrale aanpak met een goede verbinding tussen de thema’s zoetwatervoorziening, klimaatadaptatie, anti-verdroging van natuurgebieden, de landbouw en de drinkwatervoorziening. Binnen de Zoetwaterregio West-Nederland zijn we onder andere betrokken bij onderzoeken naar een klimaatbestendige wateraanvoer voor West- Nederland, zoals het onderzoek Adaptieve Oostelijke Regionale en Tijdsafhankelijke Aanvoer (AORTA). In het Rivierengebied participeert de provincie Utrecht in het door Rijkswaterstaat getrokken programma Integraal riviermanagement. Opgaven als waterveiligheid, bevaarbaarheid, de beschikbaarheid van zoetwater, de waterkwaliteit, de natuur en de zorg voor een gezonde leefomgeving worden in dit programma gezamenlijk opgepakt.

Binnen het thema zoetwatervoorziening wordt intensief samengewerkt met de vier Utrechtse waterschappen, de drinkwaterbedrijven en Rijkswaterstaat. Via de werkregio’s Klimaatadaptatie en de gebiedsspecifieke projecten wordt de samenwerking gezocht met de gemeenten, LTO Nederland en terreinbeherende organisaties. Tot die laatste groep rekenen we de grote terreineigenaren, de regionale overheden en particuliere grondeigenaren. Via een integrale aanpak en samenwerkingen willen we beter bestand zijn tegen periodes van droogte en wateroverlast die in de toekomst vaker verwacht worden.

Toelichting op beleidskeuze 42

Om wateroverlast te voorkomen zijn in de Omgevingsverordening normen voor wateroverlast opgenomen en waterbergingsgebieden aangewezen. De huidige normering voor wateroverlast gaat uit van het gebruik van het gebied op het niveau van ‘peilgebied’, waarbinnen één en hetzelfde peil wordt nagestreefd. Om de waterschappen meer ruimte te kunnen bieden, wordt samen met hen de mogelijkheid onderzocht om water vast te houden voor droge perioden. Ook een meer gebiedsgerichte aanpak is een voorbeeld van een nieuwe aanpak van wateroverlast die de huidige normering kan vervangen. Naast het beheer van de watersystemen is het gebruik en de inrichting van het gebied van belang, aangezien het vasthouden van water in het gebied zelf gebeurt. Er is een aantal gebieden aangewezen als waterbergingsgebied, waar een instructieregel geldt ter voorkoming van ontwikkelingen die in strijd zijn met de waterbergingsfunctie.

Toelichting op beleidskeuze 43

Naast het evalueren van de normeringssystematiek voor wateroverlast en waterbergingsgebieden (beleidskeuze 42) is het van belang dat waterschappen meer ruimte krijgen om in de peilbesluiten te anticiperen op langetermijnontwikkelingen in het waterbeheer. Met name in het veenweidegebied zijn de marges in het waterbeheer klein. Bij de uitvoering van het beleid ten aanzien van de bodemdaling en de klimaatadaptatie kan een ander peilregime doeltreffender zijn, maar minder toegerust zijn op ander gebruik in het gebied. Leidend is in zo’n geval de opgave van bodemdaling en klimaatadaptatie. Het huidige artikel over actuele peilbesluiten in de Omgevingsverordening blijft vooralsnog ongewijzigd van kracht.

Toelichting op beleidskeuze 44

In verschillende samenwerkingsverbanden streven we naar een circulair watersysteem en wordt het vasthouden en hergebruiken van water onderzocht en waar mogelijk toegepast. Bij hergebruik van water geldt dat de kwaliteit van het water moet overeenkomen met de toepassing, zodat dit veilig en verantwoord gebeurt. Een voorbeeld hiervan is water voor kwetsbare natuurgebieden of voor de drinkwatervoorziening.

3.5.2 Voldoende grondwater     

De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat ons watersysteem behoorlijk onder druk staat. In tijden van grote droogte is de vraag naar (grond)water en drinkwater hoog, zeker als ook sprake is van hoge temperaturen, zoals tijdens de droge perioden in 2018, 2019 en 2020. Anderzijds kan in perioden met grote hoeveelheden neerslag het hemelwater onvoldoende in de bodem infiltreren, wat leidt tot wateroverlast. De provincie Utrecht wil het watersysteem robuuster maken, zodat het systeem beter kan anticiperen op perioden van droogte én neerslagoverschot. In dit robuustere systeem mag de (grond)watervoorraad worden benut, maar alleen als dat de voorraad niet wezenlijk aantast en andere van het water afhankelijke belangen niet schaadt.

Vanuit de Kaderrichtlijn Water (KRW) hebben we de taak te zorgen voor een goede kwalitatieve en kwantitatieve toestand van de grondwaterlichamen. In deze paragraaf gaan we in op de kwantiteit, waar we in paragraaf 3.3 de kwalitatieve aspecten beschrijven. Uitgebreide en actuele informatie over de grondwaterlichamen is te raadplegen in het Waterkwaliteitsportaal van het Informatiehuis Water. Die is te vinden op www.waterkwaliteitsportaal.nl, onder het kopje ‘Rapportage’.

Voor de KRW-periode 2016-2021 concluderen we dat op het niveau van de grondwaterlichamen de waterbalans goed is. Dit kan op lokaal niveau anders zijn. We signaleren de volgende twee ontwikkelingen:

• De vraag naar drinkwater stijgt als gevolg van bevolkingsgroei en dit heeft effect op de waterbalans.
• Het klimaat verandert, met als gevolg dat tijdens langdurige droge periodes meer vraag ontstaat naar water voor landbouw, natuur en verkoeling.

Wat is ons doel?

• We willen de kwantitatieve toestand van het grondwaterlichaam goed houden. De beschikbare hoeveelheid grondwater moet voldoende zijn om grondwaterafhankelijke functies in stand te houden of te verbeteren. In het bijzonder doelen we dan op kwetsbare en vitale functies, zoals waardevolle natuur of winningen voor drinkwater.

Welke beleidskeuzes maken we?

45. De grondwatervoorraad mag benut worden, maar zonder deze wezenlijk aan te tasten of andere belangen te schaden.
46. We monitoren de ‘waterbalans’ op regionaal watersysteemniveau en evalueren indien nodig het onttrekkingenbeleid.
47. We stimuleren het besparen en hergebruiken van water en het benutten van alternatieven voor het gebruik van grondwater.
48. Voor grondwateronttrekkingen hanteren we een indeling in winningen voor hoogwaardig, middelwaardig en laagwaardig gebruik.
49. We overwegen het intrekken van vergunningen voor laagwaardig gebruik als die een nieuwe hoogwaardige onttrekking hinderen.
50. Te ruim vergunde onttrekkingen, waarbij structureel minder grondwater wordt onttrokken dan vergund, worden aangepast.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We stimuleren gebruikers om zuinig om te gaan met het grondwater.
• We agenderen waterbesparing en bewust omgaan met water op de verschillende beleidstafels.

Participeren

• We werken met de drinkwaterbedrijven, buurprovincies, waterschappen en gemeenten een (interprovinciale) strategie uit om zowel voor de korte als de langere termijn te anticiperen op de stijgende vraag naar drinkwater.
• We helpen gemeenten bij het stimuleren van burgers om meer hemelwater af te koppelen (Operatie Steenbreek en de Blauwe Agenda Utrechtse Heuvelrug).

Realiseren

• We meten online en analoog de grondwaterstanden (de ‘stijghoogten’).
• We onderzoeken samen met de waterschappen of een meetprogramma voor de grondwatervoorraad kan worden opgesteld. Doel is samen data te verzamelen en te interpreteren. De eerste stap is het uitvoeren van een nulmeting.
• We stellen een plan van aanpak op voor waterbesparing.

Reguleren

• Zowel in het Besluit activiteiten leefomgeving (Bal) als in de Omgevingsverordening staan verplichtingen over het leveren van informatie waaraan iemand die een melding doet van een grondwaterontrekking, of een vergunning daarvoor aanvraagt, moet voldoen.

Toelichting op beleidskeuze 45

De provincie Utrecht beschikt over een grote voorraad kwalitatief goed grondwater die geschikt is voor vele doeleinden. We willen echter voorkomen dat daar zoveel aanspraak op wordt gemaakt dat er onvoldoende aanvulling plaats kan vinden. Daarom zullen we bij elke nieuwe onttrekking kijken wat het belang van de aanvrager is en hoe deze zich verhoudt tot de andere belangen en de grondwatervoorraad in zijn totaliteit. Grondwateronttrekkingen kunnen namelijk negatieve effecten hebben op andere van het grondwater afhankelijke belangen. In het geval van significante negatieve effecten moeten maatregelen worden getroffen om die effecten zoveel mogelijk tegen te gaan. Bij beoordeling wordt gekeken of:

• Er aanvaardbare alternatieven voor de onttrekking voorhanden zijn.
• De onttrekking anders kan worden uitgevoerd, zodat de omvang ervan kan worden beperkt.
• De effecten van de onttrekking (op korte termijn) omkeerbaar zijn.
• In het uiterste geval schadecompensatie mogelijk is.

Vergunningen worden verleend op basis van het volgende toetsingskader:

• Kwalitatief goed grondwater wordt zoveel mogelijk alleen gebruikt voor hoog- en middelwaardige doeleinden.
• De initiatiefnemer beschrijft welke alternatieve bronnen zijn overwogen en waar waterbesparende maatregelen zijn genomen om de aanvraag te beperken.
• Het belang van de aanvrager van de vergunning wordt afgewogen tegen de effecten van de onttrekking op andere van het grondwater afhankelijke belangen. De beoordeling van effecten wordt gedaan op basis van de cumulatieve effecten van alle onttrekkingen in de omgeving en op de vergunningscapaciteit.
• Waar mogelijk wordt gekeken of het onttrokken water zoveel mogelijk terug in de bodem kan worden gebracht. Hierbij wordt gehoor gegeven aan de voorkeursvolgorde van het lozen.
• Waar de effecten van onttrekkingen tot buiten de provincie reiken, worden andere grondwaterbeheerders (provincies, waterschappen en Rijkswaterstaat) bij de belangenafweging betrokken. Dit verwachten we ook van de andere grondwaterbeheerders.

Via toezicht en handhaving wordt naleving van de voorschriften bewerkstelligd, zowel op korte als op lange termijn.

Toelichting op beleidskeuze 46

Op dit moment is onvoldoende duidelijk hoeveel grondwater in totaal nodig is voor de drinkwatervoorziening, de verdrogingsgevoelige natuurgebieden en de landbouw en industrie. De komende periode brengen we samen met de waterpartners het watersysteem en de onttrekkingen binnen de provincie in beeld. We monitoren samen met onze partners de waterbalans om vast te stellen of er sprake is van een positieve of negatieve balans. Indien nodig passen we naar aanleiding van tussenevaluaties ons onttrekkingenbeleid aan en/of stellen we samen met de waterpartners een verdringingsreeks voor grondwater op.

Toelichting op beleidskeuze 47

Het onttrekken van grondwater heeft consequenties voor de omgeving. Als te veel grondwater wordt onttrokken kan dat negatieve effecten hebben op bijvoorbeeld natuur en landbouw. De provincie Utrecht vraagt bestaande (permanente) onttrekkers om in hun proces te zoeken naar mogelijkheden voor waterbesparing, zodat minder grondwater onttrokken hoeft te worden. We vragen de waterschappen om bij tijdelijke onttrekkingen, zoals in het geval van bronbemalingen, te stimuleren dat de aanvragers het onttrokken water terug de bodem in brengen. Dit kan bij industriële onttrekkingen ook een optie zijn, na zuivering van het gebruikte water. Ook initiëren en ondersteunen we bewustwordingscampagnes voor het beperken van het gebruik van drinkwater door particulieren en bedrijven. We sluiten zoveel mogelijk aan bij andere initiatieven in de waterketen die zijn gericht op waterbesparing en hergebruik. Bij nieuwe aanvragen of wijzigingen van bestaande vergunningen voor bedrijven, kijken we hoe door het bedrijf wordt ingezet op waterbesparing en het gebruik van alternatieve bronnen.

Toelichting op beleidskeuze 48

Op grond van het gebruiksdoel, de benodigde kwaliteit en het openbaar belang is een drietal gebruikscategorieën onderscheiden: hoogwaardig, middelwaardig en laagwaardig gebruik. Dit wordt gebruikt bij de afweging van grondwateronttrekkingen onderling, dus niet zozeer bij de afweging ten opzichte van andere (grondwaterafhankelijke) belangen. Binnen de categorieën bestaat geen rangorde. Het type gebruik wordt meegenomen in het proces van vergunningverlening.

Het waterschap is het bevoegd gezag voor meerdere in het overzicht opgenomen onttrekkingen. De provincies stellen de kaders voor deze onttrekkingen. De waterschappen hebben dit onderscheid tussen hoog-, middel- en laagwaardig gebruik ook vastgelegd in hun beleids- en uitvoeringsregels.

Toelichting op beleidskeuze 49

Soms komt het voor dat het verlenen van een onttrekkingsvergunning voor hoogwaardiger gebruik onevenredig wordt belemmerd door een bestaande onttrekking voor laagwaardiger gebruik. In dergelijke gevallen overwegen we de vergunning voor het laagwaardiger gebruik in te trekken. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat een bodemenergiesysteem aanwezig is in het te beschermen intrekgebied van een nieuwe (of verplaatste) winning voor de drinkwatervoorziening. Als in het uiterste geval wordt geconcludeerd dat het bodemenergiesysteem de toekomstige winning negatief zal beïnvloeden, kan de vergunning voor het bodemenergiesysteem worden ingetrokken. Hierbij wordt wel een zorgvuldige procedure in acht genomen en wordt schade vergoed conform de voorschriften in de Waterwet (na inwerkingtreding: de Omgevingswet).

Toelichting op beleidskeuze 50

Het kan voorkomen dat een groter (jaar)debiet is vergund dan de vergunninghouder in de praktijk gebruikt, bijvoorbeeld omdat uiteindelijk minder water nodig blijkt te zijn dan op voorhand door de vergunninghouder is ingeschat, of als gevolg van waterbesparende maatregelen. Als de vergunninghouder aangeeft de ‘grotere’ vergunning niet meer nodig te hebben, of als wij menen dat de vergunninghouder de vergunning niet meer nodig heeft, overwegen wij die te beperken en zo ruimte te maken voor ander gebruik of andere gebruikers.

3.5.3 Strategische grondwatervoorraad en nieuwe zoekgebieden     

Drinkwaterbedrijven en overheden zijn samen verantwoordelijk voor het duurzaam veiligstellen van de openbare drinkwatervoorziening, zoals beschreven in respectievelijk artikel 7 en artikel 2 van de Drinkwaterwet. Dit wordt de ‘zorgplicht drinkwater’ genoemd. Voor de bescherming van de bestaande winningen voor de drinkwatervoorziening in de provincie Utrecht hebben we een beschermingszone drinkwaterwinning aangewezen. Onze aanpak met betrekking tot het beschermen van de grondwaterkwaliteit staat in paragraaf 3.3. Onze rol met betrekking tot oppervlaktewater staat in paragraaf 3.2. We gaan nu in op de kwantitatieve aspecten van het grondwater voor het drinkwater.

Vanwege de bevolkingsgroei en de toenemende bedrijvigheid tot 2050 is extra drinkwater nodig, waardoor meer grondwater en mogelijk ook oppervlaktewater zal moeten worden onttrokken. Hiervoor ontwikkelen we samen met de drinkwaterbedrijven nieuwe grondwaterwinningen en breiden we bestaande grondwaterwinningen uit. We kijken ook naar alternatieven voor grondwaterwinning. Voor de komende vijftien jaar beschouwen we een nieuwe grondwaterwinning bij Schalkwijk en uitbreiding van de bestaande winning Eemdijk als goede opties. Beide locaties zijn als zoekgebied drinkwaterwinning aangewezen³.

Voor de langere termijn moeten we voorbereid zijn op een mogelijk extremere groei van de vraag naar drinkwater. Hiervoor hebben we een strategische grondwatervoorraad aangewezen, waar we voor de toekomst goede mogelijkheden zien voor de winning van grondwater voor de openbare drinkwatervoorziening.

Aanvullend heeft het Rijk in de Structuurvisie Ondergrond (juni 2018) de Nationale Grondwater Reserves vastgelegd. Dit betreft een globale begrenzing die deels overlapt met de strategische grondwatervoorraad die is aangewezen door de provincie Utrecht.

Wat is ons doel?

• We zien erop toe dat de hoeveelheid extra winbaar zoet grondwater van goede kwaliteit uit de strategische grondwatervoorraad ook op de lange termijn en bij extreme groei van de vraag voldoende is om aan de vraag te voldoen. Nieuwe locaties voor de winning van grondwater voor de drinkwatervoorziening worden in de strategische grondwatervoorraad gerealiseerd.

Welke beleidskeuzes maken we?

51. Bij onttrekkingen uit de strategische grondwatervoorraad en de Nationale Grondwater Reserves geldt als uitgangspunt dat deze voorraden niet worden uitgeput.
52. Bij de keuze voor een nieuwe bron voor drinkwater wegen we grondwaterwinningen af tegen winningen uit oevergrondwater of oppervlaktewater.
53. Nieuwe grondwaterwinningen voor de drinkwatervoorziening worden in de strategische grondwatervoorraad gerealiseerd en onttrekken in principe uit het tweede of derde watervoerende pakket.
54. Bij het ontwikkelen van nieuwe winningen voor de drinkwatervoorziening zoeken we naar een combinatie van functies, zoals het winnen van grondwater voor de drinkwatervoorziening in combinatie met natuurontwikkeling rond de winning.
55. Om ervoor te zorgen dat ook in de toekomst voldoende schoon grondwater voor drinkwater uit de strategische grondwatervoorraad kan worden onttrokken, beschermen we deze tegen functies en activiteiten die daar een bedreiging voor vormen. We vragen dit ook van onze partners en hebben hiervoor instructieregels opgenomen in de Omgevingsverordening. Gezien de grootte van de strategische grondwatervoorraad is er wel enige ruimte voor andere functies en activiteiten. Het beschermingsregime is dan ook lichter dan in de grondwaterbeschermingszones rond bestaande winningen voor de drinkwatervoorziening.
56. Om te voorkomen dat op termijn de uit de strategische grondwatervoorraad te winnen hoeveelheid schoon grondwater onvoldoende wordt, hanteren we een adaptieve aanpak.
57. We kijken naar de Nationale Grondwater Reserves in samenhang met onze strategische grondwatervoorraad, bestaande onttrekkingen en ander gebruik.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We stimuleren drinkwaterbedrijven om alternatieve bronnen te betrekken in de afweging hoe te voorzien in de toenemende vraag naar drinkwater.

Participeren

• In het proces om te komen tot nieuwe zoekgebieden trekken we gezamenlijk op met de drinkwaterbedrijven.
• We overleggen met het Rijk, andere provincies, drinkwaterbedrijven en andere belanghebbenden over het doel, het beleid en de regels voor de Nationale Grondwater Reserves en de begrenzing daarvan.

Realiseren

• We hanteren een adaptieve aanpak om ervoor te zorgen dat er ook op lange termijn voldoende (extra) grondwater voor drinkwater kan worden onttrokken uit de strategische grondwatervoorraad.

Reguleren

• In de Omgevingsverordening hebben we regels opgenomen ter bescherming van de strategische grondwatervoorraad. Zo nodig passen we deze aan om zo die bescherming op te voeren voor de gehele strategische grondwatervoorraad of delen daarvan.
• We voeren een nadere begrenzing door van de strategische grondwatervoorraad in de gemeente Vijfheerenlanden, in overleg met drinkwaterbedrijf Oasen en belanghebbenden.

Toelichting op beleidskeuze 51

In het kader van de Beleidsnota Drinkwater en de Structuurvisie Ondergrond van het Rijk is afgesproken dat de provincies in samenwerking met de drinkwaterbedrijven Aanvullende Strategische Voorraden (ASV’s) aanwijzen en beschermen. Die ASV’s moeten voldoende schoon en winbaar grondwater bevatten om ook bij een extreme groei van de vraag naar drinkwater aan die vraag te kunnen voldoen. Uitgangspunt hiervoor is het Deltascenario Stoom voor 2050, dat voor onze provincie vrijwel hetzelfde drinkwatergebruik voorspelt als het WLO Global Economy-scenario voor 2040. Landelijk veronderstelt dit een toename van de vraag met circa 30%; in de provincie Utrecht zou de groei zelfs nog hoger uitvallen. We hebben in ons Bodem-, Water- en Milieuplan 2016- 2021 een strategische grondwatervoorraad aangewezen (‘Aanvullende Strategische Voorraden’) met als doel te kunnen blijven voldoen aan de toekomstige vraag naar drinkwater. De strategische grondwatervoorraad overlapt deels met de Nationale Grondwater Reserves, die het Rijk heeft vastgesteld om er op nationale schaal voor te zorgen dat er ook in de verre toekomst voldoende grondwaterreserves beschikbaar zijn.

We bewaken de goede kwantitatieve toestand van de grondwaterlichamen, zoals voorgeschreven in de KRW en de Grondwaterrichtlijn en uitgewerkt in paragraaf 3.5.2. Vanwege de bijzondere functie van de strategische grondwatervoorraad en de Nationale Grondwater Reserves voor de drinkwatervoorziening in de toekomst, waken we er in het bijzonder voor deze gebieden voor dat ze niet worden uitgeput.

Toelichting op beleidskeuze 52

Het drinkwater voor onze provincie wordt bereid uit grondwater (deels oevergrondwater). Ook voor de toekomst zien we grondwater als een belangrijke bron voor drinkwater. Als we samen met de drinkwaterbedrijven zoeken naar nieuwe mogelijkheden voor winning, kijken we ook naar mogelijkheden voor alternatieve bronnen, zoals oppervlaktewater of meer oevergrondwater. Redenen om naar die alternatieven te kijken zijn de toenemende drukte in de ondergrond, de druk op het grondwatersysteem en mogelijke ongewenste (cumulatieve) effecten van grondwateronttrekking.

Toelichting op beleidskeuze 53

Grondwaterwinning uit het tweede en derde watervoerende pakket heeft als voordeel dat de winning van nature beter beschermd is tegen negatieve invloeden vanaf het maaiveld en dat de effecten van de winning op de omgeving kleiner zijn. Daardoor zijn minder ingrijpende regels nodig om de winning te beschermen. Bijkomend voordeel is dat er in gebieden met een scheidende laag in de ondergrond boven het tweede watervoerende pakket, in het eerste watervoerende pakket ruimte beschikbaar blijft voor ander gebruik van de ondergrond, zoals ondiepe bodemenergie. Daarom heeft het onze sterke voorkeur dat nieuwe grondwaterwinningen voor de productie van drinkwater uit deze watervoerende pakketten onttrekken.

Nieuwe toekomstige winningen voor de drinkwatervoorziening buiten de strategische grondwatervoorraad zijn in uitzonderingsgevallen mogelijk. Een aanvraag daartoe zal alleen gehonoreerd worden als een geschikte locatie binnen de strategische grondwatervoorraad aantoonbaar niet voorhanden blijkt. Bij vergunningverlening voor een nieuwe winning voor de drinkwatervoorziening in de strategische grondwatervoorraad, op een locatie in de nabijheid van stedelijk gebied of door ons vastgestelde ontwikkellocaties, houden we rekening met vergunde bodemenergiesystemen. Dat doen we ook wat betreft nog ongebruikte potentie voor grootschalige bodemenergie binnen stedelijk gebied en de genoemde ontwikkellocaties.

Toelichting op beleidskeuze 54

Samen met de drinkwaterbedrijven zoeken we naar functiecombinaties (‘meekoppelkansen’) die bijdragen aan onze gezamenlijke ambities. Dat doen we bij nieuwe locaties voor winningen voor de productie van drinkwater, maar ook bij bestaande. Voorbeelden zijn combinaties met natuurontwikkeling en het beleefbaar maken van cultureel erfgoed, zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Toelichting op beleidskeuze 55

Het is van groot belang de strategische grondwatervoorraad te beschermen. Risico’s voor de kwaliteit en kwantiteit van het grondwater kunnen gelegen zijn in activiteiten in de watervoerende pakketten zelf, maar ook in activiteiten en bestemmingen aan het maaiveld, of juist op grotere diepte. Grootschalige stedelijke ontwikkeling in de strategische grondwatervoorraad is ongewenst. Ook aardwarmtewinning of (grootschalige) toepassing van ondiepe bodemenergie tast de bruikbaarheid van de strategische grondwatervoorraad aan.

De benodigde mate van bescherming is afhankelijk van de bodemopbouw ter plaatse. Daarom onderscheiden we binnen de strategische grondwatervoorraad een kwetsbaar deel en een matig kwetsbaar deel. In de matig kwetsbare strategische grondwatervoorraad biedt de natuurlijke bodemopbouw bescherming aan de kwaliteit van het grondwater in de dieper gelegen watervoerende pakketten. In de kwetsbare strategische grondwatervoorraad is dit niet het geval. In onze verordening staan instructieregels om ervoor zorg te dragen dat ruimtelijke plannen van derden geen risico voor het belang van de drinkwatervoorziening vormen. Hierbij beschermen we de kwetsbare strategische grondwatervoorraad extra goed. In aanvulling op bescherming via de verordening zetten we ook ons vergunningenbeleid voor ondiepe open bodemenergie in als instrument om de strategische grondwatervoorraad te beschermen (zie ANNEX 3).

Toelichting op beleidskeuze 56

De hoeveelheid schoon grondwater die extra kan worden onttrokken uit de strategische grondwatervoorraad voor drinkwaterbereiding, is ruim voldoende om te voorzien in de vraag naar drinkwater in de provincie bij het Deltascenario Stoom voor 2050. Die omvang van de strategische grondwatervoorraad maakt het mogelijk om nieuwe winningen voor de drinkwatervoorziening te ontwikkelen op locaties die gunstig zijn omdat ze dichtbij de afnemers zijn gelegen en beperkte effecten hebben op de omgeving. De omvang stelt ons ook in staat om enige ruimte te bieden aan andere functies en activiteiten binnen de strategische grondwatervoorraad, zoals aardwarmte en ondiepe bodemenergie.

Een flexibele, adaptieve drinkwaterstrategie is nodig. Zowel de toekomstige vraag naar drinkwater is onzeker als de ontwikkelingen binnen de strategische grondwatervoorraad vanuit opgaven als de energietransitie en woningbouw. Voor de korte termijn maken we concrete afspraken om maatregelen te nemen die nu nodig zijn. Voor de langere termijn creëren we ruimte om flexibel in te kunnen spelen op nieuwe ontwikkelingen en inzichten. Die adaptieve aanpak omvat jaarlijkse monitoring van de drinkwatervraag, de vergunningscapaciteit en ruimtelijke ontwikkelingen. Zo nodig volgen daar maatregelen op, zoals het tussentijds aanscherpen van het beschermingsregime, het aanpassen van de begrenzing en het aanwijzen van een zoekgebied voor nieuwe winning. Vierjaarlijks vindt een bredere evaluatie plaats.

Vooral de energietransitie leidt tot toenemend gebruik van de ondergrond voor ondiepe bodemenergiesystemen en mogelijk ook aardwarmte. Aan dit toenemend gebruik zijn mogelijk risico’s verbonden voor de grondwaterkwaliteit. Al in 2021 en 2022 zijn we maatregelen gaan onderzoeken om deze risico’s te verkleinen, bijvoorbeeld een beperking van de toegestane diepte voor gesloten bodemenergiesystemen. Ook verkennen we mogelijke aanvullende provinciale regels voor de toepassing van aardwarmte in delen van de strategische grondwatervoorraad, ter bescherming en behoud van de grondwaterkwaliteit. Wij onderzoeken samen met belanghebbenden of dit nodig en haalbaar is. In de afweging betrekken we naast het belang van de drinkwatervoorziening ook het belang van verduurzaming van de warmtevoorziening. Tevens houden we rekening met de beschikbaarheid van andere duurzame warmtebronnen (zie ook paragraaf 3.7 en ANNEX 3).

Toelichting op beleidskeuze 57

Het Rijk heeft in haar Structuurvisie Ondergrond Nationale Grondwater Reserves aangewezen, met een indicatieve 2D-begrenzing. Deze worden in samenspraak met onder andere provincies en drinkwaterbedrijven nader begrensd in 3D. Ook vindt overleg plaats over de benodigde mate en wijze van bescherming. Het aanwijzen en beschermen van Nationale Grondwater Reserves door het Rijk is er primair op gericht om diepe, oude, schone grondwaterreserves als natuurlijk kapitaal veilig te stellen voor toekomstige generaties. Van secundair belang is de mogelijke inzet van deze Nationale Grondwater Reserves in crisissituaties. Het Rijk treedt in overleg met provincies en gemeenten om per Nationale Grondwater Reserve te bepalen welke mogelijkheden er zijn voor andere vormen van benutting, zoals bodemenergie, en welke restricties of randvoorwaarden daarbij eventueel van toepassing zijn.

³ De twee zoekgebieden zijn opgenomen in de Omgevingsvisie en onderdeel van het bijbehorende milieueffectrapport.

3.5.4 Verdrogingsgevoelige natuurgebieden     

Een van de doelen van de KRW is ervoor te zorgen dat de hydrologie en het (grond)water in Natura 2000-gebieden kwantitatief en kwalitatief voldoende zijn toegerust voor alle door de richtlijnen beschermde grondwaterafhankelijke plant- en diersoorten en habitats. Doel is verdroging tegen te gaan en ervoor te zorgen dat de beschermde soorten en habitats niet verder achteruitgaan, maar juist verbeteren. De maatregelen om dit te realiseren worden voor elk Natura 2000-gebied vastgelegd in het Natura 2000-beheerplan en vanuit dat kader tot stand gebracht. Voor verdere kwaliteitsverbetering van de grondwaterafhankelijke soorten en habitats in Natura 2000-gebieden zien we kansen voor het verminderen van de verdroging door verbetering van de hydrologie op regionaal niveau.

Ook in andere gebieden in het Natuurnetwerk Nederland (NNN) komt bijzondere grondwaterafhankelijke natuur voor. De belangrijkste verdrogingsgevoelige natuurgebieden binnen de provincie Utrecht staan op de zogenoemde TOP-lijst verdroging. Dit gaat zowel om de hierboven genoemde Natura 2000-gebieden als andere gebieden in het NNN met bijzondere grondwaterafhankelijke natuur. Uit de Evaluatie Verdrogingsbestrijding 2020, waarin de stand van zaken van de gebieden op de TOP-lijst in beeld is gebracht, blijkt dat in de meeste van deze gebieden maatregelen zijn genomen. In meer dan de helft van deze gebieden is de hydrologie inmiddels als redelijk tot goed beoordeeld. Er wordt verdere verbetering verwacht van de hydrologie en de ecologie na uitvoering van de geplande maatregelen. Ook in deze gebieden streven we naar verdere verbetering van de hydrologische condities. Dit kan gaan om aanvullende maatregelen binnen de bestaande natuurgebieden en om verbetering van de hydrologie op regionaal niveau. Op kaart 4C is de ligging van de verdrogingsgevoelige Natura 2000- en NNN-gebieden weergegeven, met de namen van de TOP-lijst gebieden.

Wat zijn onze doelen?

• We willen een verdere bestrijding van de verdroging ten behoeve van de kwaliteitsverbetering van de grondwaterafhankelijke natuur in het NNN.
• We willen in 2027 voldoen aan de KRW-doelen, wat betekent dat de grondwaterafhankelijke Natura 2000-gebieden hydrologisch op orde zijn.

Welke beleidskeuze maken we?

58. We werken gebiedsgericht aan de verdere verbetering van het watersysteem binnen natuurgebieden en op regionaal niveau.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• Voor stimulering van anti-verdrogingsmaatregelen verwijzen we naar subsidieregelingen zoals de Subsidie Kwaliteitsimpuls Natuur en Landschap (SKNL).

Participeren

• We coördineren het plan van aanpak verdrogingsbestrijding.
• We werken samen met onder andere de waterschappen en de natuurbeheerders aan kennisontwikkeling over mogelijke maatregelen gericht op de verbetering van het watersysteem in natuurgebieden.
• We werken samen in gebiedsprocessen, zoals de Blauwe Agenda, om de grondwatervoorraad te behouden en aan te vullen.
• We doen onderzoek naar noodzakelijke aanvullende hydrologische maatregelen in het Natura 2000-gebied Botshol.
• We doen onderzoek naar effectieve aanvullende hydrologische maatregelen in het Natura 2000-gebied Oostelijke Vechtplassen.

Realiseren

• We breiden het grondwatermeetnet uit in natuurgebieden in het NNN met grondwaterafhankelijke natuurdoelen.
• We stellen een plan van aanpak op voor een verdere bestrijding van de verdroging ten behoeve van kwaliteitsverbetering van de natuur in het NNN.
• Waar nodig nemen we maatregelen op in andere provinciale programma’s, zoals het nieuwe uitvoeringsprogramma voor het landelijk gebied.
• We maken afspraken met de betrokken partijen over het uitvoeren van hydrologische herstelmaatregelen als beschreven in de beheerplannen voor de Natura 2000-gebieden en voeren deze uit.

Toelichting op beleidskeuze 58

We stellen een plan van aanpak op voor een verdere bestrijding van de verdroging ten behoeve van kwaliteitsverbetering van de natuur in het NNN. Dit plan is gericht op:

• Aanpak van de nog resterende opgave met kansrijke, aanvullende lokale maatregelen tegen verdroging in een aantal gebieden op de TOP-lijst verdroging en mogelijk andere verdrogingsgevoelige natuurgebieden in het NNN. Dit omvat ook het uitvoeren van voortgangsmonitoring en uitbreiding van het grondwatermeetnet. Daarnaast kan aandacht gegeven worden aan het optimaliseren van het beheer en onderhoud van water- en natuurgebieden.
• Het uitvoeren van een verkenning om kansen in beeld te brengen voor gebiedsgerichte verbetering van het watersysteem op regionaal niveau. De uitkomst van deze verkenning wordt het kader voor verbetering van de kwaliteit van de natuur in verdrogingsgevoelige natuurgebieden. Hiervoor zoeken we aansluiting bij provinciale gebiedsprocessen en opgaven zoals bodemdaling, klimaatadaptatie, stikstofaanpak en het Programma Natuur. Het laatste is een gezamenlijk plan van Rijk en provincies om de natuur in Nederland de komende jaren verder te versterken en te verbeteren. Met de betrokken partijen moet vervolgens afstemming plaatsvinden om te beoordelen in hoeverre de mogelijke regionale maatregelen per gebied maatschappelijk haalbaar zijn. Regionale maatregelen in de Natura 2000-gebieden worden nu niet voorzien, maar kunnen gezien de landelijke ambitie van het Programma Natuur alsnog in beeld komen. Om die reden stellen we voor die mee te nemen in de genoemde verkenning.

Uit de evaluatie verdrogingsbestrijding 2020 blijkt dat in 27 van de 36 onderzochte gebieden in de provincie Utrecht de verdroging nog onvoldoende is bestreden. De ecologische ontwikkeling is niet alleen afhankelijk van de hydrologische omstandigheden, maar ook van externe invloeden zoals stikstofdepositie of klimaatverandering. Beheer en onderhoud spelen ook een rol; dan gaat het bijvoorbeeld om beheer van de waterhuishouding, het wegwerken van achterstallig onderhoud bij het natuurbeheer en het uitvoeren van gerichte ecologische maatregelen om natuurkwaliteiten te behouden of te vergroten. Onder andere in het kader van onze rol inzake het Subsidiestelsel Kwaliteitsimpuls Natuur en Landschap (SKNL) gaan wij hierover in gesprek met de terreinbeheerders. Het Programma Natuur richt zich op verdere kwaliteitsverbetering van de natuur in het NNN. Hierbij gaat het vooral om maatregelen in en rondom overbelaste, stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden. Om verbetering van de hydrologische condities in natuurgebieden daadwerkelijk te kunnen realiseren, is het belangrijk dat dit wordt meegenomen in programma’s en gebiedsgerichte projecten.

Relatie regionale kwel en aanpak stikstof

Toename van regionale kwel is belangrijk voor het bereiken van de instandhoudingsdoelen van een aantal Natura 2000-gebieden en de natuurkwaliteit in andere gebieden in het NNN. In de grondwaterafhankelijke Natura 2000-gebieden en andere gebieden in het NNN komen vegetaties voor die voedselarme en gebufferde condities nodig hebben. Te veel stikstofdepositie heeft op de natuur twee belangrijke negatieve effecten: vermesting en verzuring. Door vermesting en verzuring veranderen de voedselrijkdom en chemische evenwichten in de bodem. Dit zorgt voor een verschuiving van het evenwicht in de natuur. Zeldzame vegetaties en bijzondere soorten verdwijnen, waardoor biodiversiteit afneemt. De instandhoudingsdoelen van de Natura 2000-gebieden worden hierdoor niet gehaald of negatief beïnvloed.

Ook als het zure regenwater dieper in de bodem kan doordringen, zoals bij lage grondwaterstanden, veroorzaakt dit verzuring in de bodem. De buffercapaciteit van de bodem voorkomt verzuring. Deze buffercapaciteit wordt gestimuleerd door een voortdurende aanvoer van kalkrijk, voedselarm regionaal grondwater. Versterken van deze regionale kwel is daarom belangrijk voor het herstel van de gebufferde condities in de wortelzone, die nodig is voor de ontwikkeling van de grondwaterafhankelijke vegetaties. Het stimuleren van kwel draagt bij aan het oplossen van bovengenoemde problemen, die zijn ontstaan door te hoge stikstofdepositie.

3.6.1 Primaire waterkeringen     

De primaire waterkeringen zijn de dijken langs de grote rivieren. Het Rijk legt hiervoor de normen vast, het beheer ligt bij de waterschappen. In Utrecht gaat het om de dijken langs de Nederrijn, de Lek, de Eem en de randmeren van het IJsselmeer. Drie van de vier waterschappen gelegen in de provincie Utrecht hebben primaire waterkeringen in beheer. In totaal ligt er ongeveer 80 kilometer aan primaire waterkeringen in de provincie.

Wat zijn onze doelen?

• De provincie is in 2050 klimaatbestendig en waterveilig ingericht.

  Primaire waterkeringen langs de Nederrijn, de Lek, het Eemmeer en de Eem beschermen onze provincie tegen grootschalige overstromingen. Indachtig de veiligheid van de burgers en de bescherming van economische waarden, willen we dat deze waterkeringen op orde zijn.

• We hebben in 2030 een aantrekkelijke en toekomstbestendige dijk en omgeving langs de Nederrijn en de Lek.

  Naast een veiligheidsfunctie hebben de dijken langs de Nederrijn en de Lek ook grote en bovenlokale betekenis voor de natuur, de recreatie, de cultuurhistorie en de landschappelijke kwaliteit. Qua veiligheid reikt de betekenis van de dijken tot diep in het Groene Hart, Rivierenland, de Randstad en de Drechtsteden. De provincie Utrecht heeft de ambitie de Nederrijn- en Lekdijken verder te ontwikkelen tot belangrijke iconen. Het dijken- en rivierenlandschap kan immers bijdragen aan de identiteit en kwaliteit van ons landschap.

Welke beleidskeuze maken we?

59. Met het door Gedeputeerde Staten vastgestelde programmaplan Mooie en veilige dijken zetten we in op een integrale aanpak en het versterken van de ruimtelijke kwaliteit op en om de Nederrijn- en Lekdijk.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Participeren

• De provincie Utrecht zet zich samen met de waterschappen en andere gebiedspartners in voor een betere omgevingskwaliteit in het gebied op en rond de dijken langs de Nederrijn en Lek. We dragen met kennis, menskracht en geld bij aan de ruimtelijke, landschappelijke, natuurlijke en cultuurhistorische kwaliteiten bij de dijkverbeteringen. Hoe en waar we dit doen staat beschreven in het programmaplan Mooie en veilige dijken.

Reguleren

• Voor de dijkversterkingen van de primaire keringen hebben provincies een wettelijke taak bij de toetsing van het projectbesluit van het waterschap. Het doel van die toetsing is het waarborgen van een samenhangende benadering van de onderdelen en aspecten van de fysieke leefomgeving.
• We zijn het bevoegd gezag voor het beoordelen van milieueffectrapportages.
• We hebben de mogelijkheid een provinciaal projectbesluit vast te stellen.

3.6.2 Regionale waterkeringen     

Een regionale waterkering is een niet-primaire waterkering die is aangewezen op basis van de Omgevingsverordening. Niet-primaire waterkeringen zijn bijvoorbeeld boezemkades, waterkeringen langs kanalen en regionale rivieren, en droge compartimenteringskeringen. De regionale waterkeringen zijn nodig tegen overstromingen vanuit regionale wateren. Elk van de vier waterschappen gelegen in de provincie Utrecht heeft regionale waterkeringen in beheer. In de provincie ligt in totaal 578 kilometer aan regionale waterkeringen.

Voor de niet-primaire waterkeringen die in het beheer zijn bij de waterschappen is een ‘omgevingswaarde’ vastgelegd in de Omgevingsverordening. Met de omgevingswaarde kan de verwachte economische schade worden uitgedrukt die ontstaat als de waterkering faalt. De regionale waterkeringen zijn in IPO-veiligheidsklassen ingedeeld, oplopend van een overschrijdingskans van 1/10 per jaar tot een overschrijdingskans van 1/1000 per jaar. Met ‘overschrijdingskans’ wordt bedoeld: de kans dat een maximale waterstand die een dijk moet keren wordt overschreden. In de provincie Utrecht zijn regionale waterkeringen aangewezen met een overschrijdingskans van 1/1250 per jaar. Hoe groter de mogelijke gevolgen zijn van een dijkdoorbraak, hoe strenger de omgevingswaarde is. De omgevingswaarden voor de regionale waterkeringen in het westen van onze provincie zijn in nauw overleg met de waterschappen, de provincies Zuid-Holland en Noord-Holland vastgelegd. De omgevingswaarden voor de regionale waterkeringen in het oosten van de provincie zijn in nauw overleg met het Waterschap Vallei en Veluwe en de provincie Gelderland vastgelegd.

Wat is ons doel?

• We willen dat de regionale waterkeringen in de provincie op orde zijn en we willen voorkomen dat ze overstromen. Als provincie Utrecht hebben we een toezichthoudende en regulerende rol bij de regionale waterkeringen. Het toezicht houden en reguleren is een wettelijke taak en vindt plaats via de Omgevingsverordening. De waterschappen rapporteren jaarlijks over de voortgang van het verbeterproces en over de toetsing van de regionale keringen.

Welke beleidskeuze maken we?

60. We waarborgen de veiligheid van de provincie tegen overstromingen vanuit regionale wateren, door omgevingswaarden vast te leggen en toezicht te houden op de naleving van afspraken door de waterschappen.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• In het Ontwikkelingsprogramma Regionale Waterkeringen werken we samen met de andere provincies, de waterbeheerders en de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer aan het doel om kennis en instrumenten te ontwikkelen om de veiligheid van de regionale waterkeringen te waarborgen.
• Binnen het West-Nederland-verband werken we samen met waterschappen en andere provincies met als doel om kennis en inzichten te delen ter uniformering van het proces van toetsen en het op orde brengen van de regionale waterkeringen.

Reguleren

• De provincie Utrecht houdt toezicht op de regionale waterkeringen. Regulering vindt plaats via de Omgevingsverordening. Hierin zijn de omgevingswaarden voor de regionale waterkeringen opgenomen en een instructieregel met betrekking tot de vrijwaringszone aan weerszijden van de regionale waterkering.

Toelichting op beleidskeuze 60

Voor Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden en Waterschap Rivierenland is in 2014 het Uitvoeringsbesluit regionale waterkeringen West-Nederland vastgesteld. Daarin zijn afspraken vastgelegd over het toetsen en op orde brengen van de regionale waterkeringen. Dit is een continu proces; elke twaalf jaar moeten de regionale waterkeringen getoetst worden. De eerstvolgende keren zullen zijn in 2024 en 2036. Wordt een waterkering in de toetsronde van 2024 afgekeurd, dan dient hij in 2030 te voldoen aan de omgevingswaarden.

In 2015 is het Uitvoeringsbesluit regionale waterkeringen voor Waterschap Vallei en Veluwe vastgesteld. De afspraken daarin zijn gelijk aan de hiervoor genoemde afspraken met de West-Nederlandse waterschappen. Een uitzondering betreft de Slaperdijk in het beheergebied van Waterschap Vallei en Veluwe. De status van die regionale waterkering wordt opnieuw bekeken zodra het verbeteren van de Grebbedijk op orde is, gelegen tussen Wageningen en Rhenen.

Voor wat betreft onze samenwerking met de andere provincies, de waterbeheerders en Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer binnen het Ontwikkelingsprogramma Regionale Waterkeringen, vindt in de periode tot 2024 een herbeschouwing plaats van de veiligheidsbenadering voor de regionale waterkeringen. Ook wordt de zorgtaak voor de regionale keringen uitgewerkt. Op termijn kan de herbeschouwing leiden tot nieuwe en aangepaste omgevingswaarden en een nieuwe toezichtstrategie. Omdat de oorzaken en gevolgen van een overstroming veranderen als gevolg van klimaatverandering en ruimtelijke ontwikkelingen, overweegt de provincie Utrecht de aanwijzing en normering van de regionale waterkeringen te actualiseren, om te voorkomen dat het overstromingsrisico toeneemt.

3.6.3 Gevolgbeperking overstromingen     

Het concept meerlaagsveiligheid (MLV) is in 2009 in het Nationaal Waterplan geïntroduceerd. Het concept is bedoeld voor een duurzaam waterveiligheidsbeleid voor overstromingen vanuit het hoofdwatersysteem en bevat drie lagen. De eerste laag is preventie: het zoveel mogelijk voorkomen van een overstroming. De tweede laag richt zich op het realiseren van een duurzame ruimtelijke inrichting van ons gebied. De derde laag zet in op een betere (organisatorische) voorbereiding op een mogelijke overstroming en het herstel en de terugkeer naar het overstroomde gebied. Soms wordt dat herstel als een aparte vierde laag beschouwd. In deze paragraaf gaat het over laag 2 en 3.

Wat is ons doel?

• Een groot deel van de provincie Utrecht is kwetsbaar voor overstromingen. Wanneer het gebied overstroomt, kan dit grote gevolgen hebben. Het kan tot schade leiden voor mens, milieu en economie. Dat willen we zoveel mogelijk beperken.

Welke beleidskeuzes maken we?

61. We willen het risico op en de gevolgen van overstromingen inzichtelijk maken. We faciliteren gemeenten om het beperken van de gevolgen van overstromingen op te nemen in het beleid.
62. Indachtig het MLV-concept geven we invulling aan onze (beperkte) wettelijke taak ten aanzien van calamiteitenbeheersing.

Hoe willen we ons doel bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren ?

• We adviseren in projecten die gaan over ‘overstromingsrobuust inrichten’ en zorgen er in samenwerking met anderen voor dat initiatiefnemers meer rekening houden met overstromingsrisico’s.
• We geven invulling aan de Europese Richtlijn Overstromingsrisico’s. We leveren een bijdrage aan het invullen van de overstromingsgevaar- en risicokaarten en het opstellen van het Overstromingsrisicobeheerplan.
• We dragen financieel bij aan de gecoördineerde crisisbeheersing. Bij grootschalige watercalamiteiten en tijdens de voorbereiding daarop brengen we onze provinciale belangen en kennis in en houden we toezicht bij gevaar voor de veiligheid van de regionale waterkeringen.
• We dragen samen met de provincies Noord Holland en de Provincie Zuid-Holland en betrokken waterbeheerders bij aan de doorontwikkeling van het overstromingsmodel van de Randstad.

Participeren

• We zijn samen met de Veiligheidsregio Utrecht trekker van het project Gevolgbeperking Overstromingen.

Reguleren

• De Omgevingsverordening bevat een instructieregel dat gemeenten bij de locatiekeuze en ruimtelijke inrichting binnen het overstroombare gebied rekening houden met overstromingsrisico’s.

Toelichting op beleidskeuze 61

Het doel van de Europese Richtlijn Overstromingsrisico’s (ROR) is de beperking van de negatieve gevolgen van overstromingen voor de volksgezondheid, het milieu, het cultureel erfgoed en de economie. De ROR verplicht ons om voor gebieden met significant overstromingsrisico kaarten te maken waarop het overstromingsgevaar en de risico’s te zien zijn. Ook dienen we plannen te maken waarin de doelen en maatregelen voor het overstromingsrisicobeheer staan beschreven. Concreet verplicht de ROR de lidstaten tot het maken van een voorlopige risicobeoordeling, die in Nederland door de provincies in menwerking met de waterbeheerders in december 2018 is opgeleverd. De verplichte overstromingsgevaar- en overstromingsrisicokaarten kwamen gereed in december 2019 en het Overstromingsrisicobeheerplan zal worden opgenomen in het Nationaal Water Programma 2022-2027.

De overstromingsgevaar- en overstromingsrisicokaarten voor Nederland zijn gepubliceerd op www.risicokaart. nl. De overstromingsgevaarkaarten geven de mogelijke gevolgen van een overstroming weer, zoals het potentieel aantal getroffenen. Voor de productie van veel kaarten worden overstromingsscenario’s gebruikt. In het Overstromingsrisicobeheerplan zijn alle doelen en maatregelen opgenomen om de overstromingsrisico’s te beheren. De provincies dragen bij aan de totstandkoming van dit plan door het aanleveren van regionale informatie aan het Rijk, die de regie heeft. Kaarten en plannen voor de gebieden met significant overstromingsrisico worden elke zes jaar geüpdatet.

De provincie Utrecht wil overstromingen voorkomen door het nemen van zogenoemde waterveiligheidsmaatregelen. Als het ondanks deze maatregelen toch misgaat willen we voorbereid zijn. Daarom hebben we een instructieregel voor gemeenten over de wijze waarop zij rekening moeten houden met overstromingsrisico’s binnen overstroombaar gebied. Binnendijks is dit van toepassing op kwetsbare en vitale objecten, woonwijken en bedrijventerreinen. Buitendijks is dit ook van toepassing op individuele woningen en bedrijven. Binnen het project Gevolgbeperking Overstromingen werkt de provincie Utrecht samen met de Veiligheidsregio Utrecht, waterbeheerders en gemeenten aan een aanpak van het beperken van de gevolgen van overstromingen. Het project richt zich op de ontwikkeling van (ruimtelijke) maatregelen voor een meer overstromingsrobuuste inrichting en op maatregelen die leiden tot vermindering van schade, letsel en overlast. De vitale en kwetsbare functies in een gebied worden hierbij sterk meegewogen. Met de informatie en kennis die uit het project volgen zal het gesprek worden aangegaan met overheidspartners en faciliteren we gemeenten om het beperken van de gevolgen van overstromingen vast te leggen in beleid en maatregelen. Daarnaast stimuleren we assetbeheerders om maatregelen te nemen. De uitwerking van het project vindt plaats in de werkregio’s die het adaptatiebeleid ontwikkelen.

Toelichting op beleidskeuze 62

Het concept meerlaagsveiligheid speelt een belangrijke rol in hoe we omgaan met waterveiligheid. Het kan gebeuren dat er ondanks de vele projecten die gericht zijn op het waterveilig en klimaatbestendig maken van de provincie Utrecht, toch sprake zal zijn van een overstroming of grootschalige wateroverlast, bijvoorbeeld door extreem weer. In zo’n geval dient duidelijk te zijn welke afspraken er intern en extern zijn gemaakt.

Het moet helder zijn welke overheid welke verantwoordelijkheid heeft en wie welke actie onderneemt. De coördinatie bij calamiteiten ligt in eerste instantie bij de Veiligheidsregio Utrecht en bij de waterbeheerders.

De provincie Utrecht draagt samen met de andere betrokken partijen bij om de negatieve effecten van een overstroming of wateroverlast te minimaliseren, letsel bij bewoners te voorkomen en schade aan de omgeving zoveel mogelijk te beperken. We dragen bij aan gezamenlijke kennisontwikkeling en zorgen voor actuele draaiboeken. De draaiboeken dienen als een hulpmiddel en beschrijven de verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taken van de betrokken organisaties in geval van een watercalamiteit.

3.7.1 Ondiepe bodemenergie     

Onder ondiepe bodemenergie vallen bodemenergiesystemen die worden toegepast tot een diepte van 500 meter beneden maaiveld. Deze zijn te verdelen in open bodemenergiesystemen, waarbij grondwater wordt verpompt, en gesloten bodemenergiesystemen. Bij de aanleg en het gebruik van open bodemenergiesystemen zijn we op grond van de Waterwet het bevoegd gezag voor het verlenen van watervergunningen en het handhaven daarvan. Ook onder de Omgevingswet, die naar verwachting in 2022 in werking treedt, zijn wij het bevoegd gezag voor omgevingsvergunningen voor open bodemenergiesystemen. Voor gesloten bodemenergiesystemen zijn en blijven de gemeenten het bevoegd gezag. Systemen voor hogetemperatuur- en middelhogetemperatuuropslag (HTO en MTO) en ondiepe geothermie (OGT) zijn specifieke vormen van open bodemenergiesystemen. Worden ze toegepast op minder dan 500 meter onder maaiveld, dan zijn wij het bevoegd gezag. Voor diepere systemen is dat het Rijk, in het kader van de Mijnbouwwet.

Wat zijn onze doelen?

• We willen in 2050 ondiepe bodemenergie optimaal benutten op een veilige en verantwoorde wijze voor mens, bodem, water en milieu.
• We willen dat ondiepe bodemenergie wordt benut in samenhang met alle andere boven- en ondergrondse belangen.

Welke beleidskeuzes maken we?

63. We stimuleren het toepassen van ondiepe bodemenergie, omdat dit bijdraagt aan het verduurzamen van de warmte- en koudevoorziening en daarmee aan het behalen van de klimaat- en energiedoelstellingen.
64. Als het bevoegd gezag voor ondiepe open bodemenergiesystemen stellen we voorwaarden, opdat de aanleg en het gebruik veilig en verantwoord gebeurt en sprake is van duurzaam gebruik van de ondergrond. De voorwaarden zijn deels algemeen en deels gebiedsgericht uitgewerkt, aan de hand van de kwetsbaarheid van het gebied voor risico’s van ondiepe bodemenergie. We maken het volgende onderscheid:
    • Algemene voorwaarden voor alle ondiepe open bodemenergiesystemen, onafhankelijk van de locatie.
    • Specifieke voorwaarden voor ondiepe open bodemenergiesystemen in gebieden met een bodemenergieplan of een vergelijkbaar plan.
65. Vanuit onze wettelijke taken en beleidskeuzes op het gebied van grondwater, stellen we restricties aan het toepassen van ondiepe bodemenergie in grondwaterbeschermingszones en in gebieden met beperkingen vanwege grondwaterbeheer.

De uitwerking van de onder 64. en 65. genoemde voorwaarden is beschreven in ANNEX 3.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We dragen bij aan (onderzoeks-)projecten gericht op het vergroten van kennis over veilig, verantwoord en doelmatig gebruik van ondiepe bodemenergie.
• We delen kennis met partners, zoals gemeenten en drinkwaterbedrijven, en in regionale en interprovinciale netwerken.

Participeren

• We dragen bij aan Regionale Energiestrategieën en gemeentelijke Transitievisies Warmte door kennis over kansen en randvoorwaarden voor ondiepe bodemenergie in te brengen.
• We leveren een bijdrage aan gemeentelijke bodemenergieplannen en aan een gebiedsgerichte grondwateraanpak.

Realiseren

• We kijken naar het nut en de mogelijkheden om in drukke gebieden bodemenergiesystemen dichter op elkaar te plaatsen, teneinde op gebiedsniveau een grotere CO₂-reductie te realiseren.

Reguleren

• We zijn het bevoegd gezag voor de aanleg en het gebruik van ondiepe open bodemenergiesystemen en hebben in dit programma een VTH-kader opgenomen (vergunningverlening, toezicht en handhaving).
• In onze Omgevingsverordening zijn regels voor open en gesloten bodemenergiesystemen opgenomen ter bescherming van winningen voor de drinkwatervoorziening.
• Wanneer een gemeentelijk bodemenergieplan of daarmee vergelijkbaar gemeentelijk beleid met ons is afgestemd en in lijn is met ons beleid, stellen Gedeputeerde Staten de daaruit voorvloeiende beleidsregels vast als aanvullend toetsingskader voor vergunningverlening.

Toelichting op beleidskeuze 63

Het benutten van ondiepe bodemenergie levert een bijdrage aan de klimaat- en energiedoelstellingen (zie ook Programmaplan Energietransitie 2020-2025). Het draagt bij aan een duurzame warmte- enkoudevoorziening en daarom stimuleren we de toepassing ervan, mits dat veilig en verantwoord gebeurt. Of ondiepe bodemenergie de beste keuze is voor het duurzaam verwarmen en koelen van een gebouw hangt af van veel factoren. De energievraag van het gebouw en het gebied spelen bijvoorbeeld een rol en ookde beschikbare alternatieve duurzame bronnen, de opbouw van de ondergrond en ander gebruik van die ondergrond. De keuze tussen diverse duurzame warmtebronnen wordt gemaakt bij nieuwbouw en renovatie, of wijkgericht in het kader van de warmtetransitie. Naast gebouweigenaren en initiatiefnemers spelen gemeenten hierin een belangrijke rol.

Behalve stimuleren stellen we kaders om ervoor te zorgen dat de toepassing veilig en verantwoord gebeurt en het voor initiatiefnemers duidelijk is wat we daaronder verstaan. We dragen bij aan kennisopbouw en kennisdeling en zorgen voor een goede positionering van ondiepe bodemenergie binnen de warmtetransitie. Via een gebiedsgerichte aanpak werken we aan duurzaam gebruik van de ondergrond.

In gebieden waar grote drukte van bodemenergiesystemen wordt verwacht of een grote energievraag bestaat, is het wenselijk om te sturen op optimale benutting van de potentie voor ondiepe bodemenergie. Een bodemenergieplan of vergelijkbaar plan kan hiervoor een nuttig instrument zijn. Het ligt voor de hand dat een gemeente het voortouw neemt bij het opstellen van een dergelijk plan en dat gemeente en de provincie Utrecht samen optrekken bij de uitwerking. In uitzonderlijke gevallen nemen wij het initiatief. We verkennen ook mogelijkheden voor het verdichten van bodemenergiesystemen in gebieden waar de vraag naar bodemenergie groot is of zal worden ten opzichte van de beschikbare ruimte in de ondergrond. Het dichter op elkaar plaatsen van systemen dan gebruikelijk kan leiden tot enige verslechtering van het rendement van een individueel systeem. Die verslechtering mag niet zodanig zijn dat het doelmatig functioneren van dat systeem significant wordt geschaad. Op gebiedsniveau is door verdichting een grotere energiebesparing en een grotere reductie van CO₂-uitstoot mogelijk, doordat er meer en/of grotere bodemenergiesystemen kunnen worden gerealiseerd.

Toelichting op beleidskeuze 64

Zie ook uitwerking in ANNEX 3.

De provincie Utrecht is het bevoegd gezag voor de vergunningverlening, het toezicht en de handhaving (VTH) op het gebied van open bodemenergiesystemen. De Waterwet, het Waterbesluit en de Waterregeling stellen landelijke kaders, maar geven ons ook ruimte voor nadere invulling van onze VTH-taken voor open bodemenergie. Dat geldt ook voor de Omgevingswet en het Besluit activiteiten leefomgeving, die naar verwachting in 2022 in werking treden. Van deze kaders én van de ruimte voor nadere invulling maken we gebruik bij het waarmaken van onze ambitie om bodemenergie optimaal te benutten, op een veilige en verantwoorde wijze voor mens, bodem, water en milieu.

De algemene voorwaarden die in de hele provincie gelden, richten zich op bescherming van andere belangen en op een doelmatig gebruik van de ondergrond voor bodemenergie. De bescherming van andere belangen is grotendeels geborgd in het toetsingskader voor grondwateronttrekkingen, dat ook van toepassing is op open bodemenergiesystemen. Omdat open bodemenergiesystemen, anders dan ‘gewone’ grondwateronttrekkingen, ook thermische effecten hebben, geldt hiervoor een aanvullend kader. In het kader van het doelmatig gebruik van de ondergrond voor open bodemenergie en efficiënt werkende systemen die daadwerkelijk bijdragen aan de energietransitie, stellen we voorwaarden ten aanzien van de energiebalans, het rendement, de productiviteit en de capaciteit.

Middelhoge- en hogetemperatuuropslag (MTO en HTO) en ondiepe geothermie (OGT) zijn nieuwe technieken waar op provinciaal en landelijk niveau nog weinig ervaring mee is opgedaan. Aan het verlenen van een vergunning verbinden we daarom extra voorwaarden ten aanzien van de monitoring en maatregelen om eventuele onverwachte ongewenste effecten te ondervangen. MTO, HTO en OGT mogen alleen worden toegepast in het tweede watervoerende pakket en dieper. Indien vooraf wordt aangetoond dat op een specifieke locatie toepassing in het eerste watervoerende pakket mogelijk is zonder risico voor andere belangen, kunnen we hier vergunning voor verlenen (‘nee, tenzij’-principe). Vanwege de bescherming van de grondwaterkwaliteit in bepaalde gebieden kan daar een aanvullende beperking gelden voor de beschikbare watervoerende pakketten (zie beleidskeuze 65).

Toelichting op beleidskeuze 65

Zie ook uitwerking in ANNEX 3.

Het aanleggen en gebruiken van ondiepe bodemenergiesystemen heeft effecten die een risico kunnen vormen voor grondwater dat wordt gebruikt als bron voor drinkwater. Vanuit onze wettelijke rol en onze taken in het duurzaam veiligstellen van de openbare drinkwatervoorziening, beperken we de toepassing van ondiepe bodemenergie in de nabijheid van grondwateronttrekkingen voor drinkwater. Hiertoe hebben we regels opgenomen in onze Omgevingsverordening, zowel voor open als voor gesloten bodemenergiesystemen. Vanwege de kwetsbaarheid zijn bodemenergiesystemen niet toegestaan in waterwingebieden en grondwaterbeschermingsgebieden. In boringsvrije zones zijn ze alleen toelaatbaar boven de dieptegrens van de betreffende winning.

De Omgevingsverordening bevat geen rechtstreeks werkende algemene regels, zoals een verbod of dieptebeperking, voor de toepassing van ondiepe bodemenergie in de strategische grondwatervoorraad. Wel is een instructieregel opgenomen op grond waarvan gemeenten rekening moeten houden met het belang van grondwaterwinning voor de openbare drinkwatervoorziening. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij een nieuwe woonwijk die middels bodemenergie duurzaam zal worden verwarmd. We verlenen geen vergunning voor open bodemenergiesystemen in het tweede en derde watervoerende pakket van de strategische grondwatervoorraad. Reguliere systemen kunnen we in dit gebied toestaan in het eerste watervoerende pakket en MTO, HTO en OGT in bodemlagen dieper dan het derde watervoerende pakket.

Voor een aantal gebieden is een programma van kracht voor de gebiedsgerichte aanpak van grondwater, als voortzetting van of vergelijkbaar met het gebiedsgerichte grondwaterbeheer op grond van de voormalige Wet bodembescherming. Dit kan resulteren in beperkingen voor de toepassing van ondiepe bodemenergie, zoals een dieptebeperking, die een aanvullend toetsingskader vormen specifiek voor het betreffende gebied.

3.7.2 Aquathermie     

Aquathermie is het benutten van warmte en/of koude uit water. We onderscheiden thermische energie uit oppervlaktewater (TEO), afvalwater (TEA) en drinkwater (TED). Om energie uit water te benutten wordt gebruik gemaakt van een combinatie van bewezen technieken. De bron is oppervlakte-, afval- of drinkwater waaraan met een warmtewisselaar vooral warmte en in sommige situaties koude wordt onttrokken. De warmte wordt direct afgenomen of opgeslagen in bijvoorbeeld een open bodemenergiesysteem. Uit dit systeem kan vraaggestuurd warmte worden geleverd. Deze warmte kan in het koude seizoen worden benut om met behulp van een warmtepomp gebouwen te verwarmen.

Wat zijn onze doelen?

• In 2050 willen we aquathermie optimaal benutten op een manier die veilig en verantwoord is voor mens, bodem, water, milieu en natuur.
• We zorgen ervoor dat de benutting van aquathermie in samenhang gebeurt met andere boven- en ondergrondse belangen.

Welke beleidskeuzes maken we?

66. We stimuleren het toepassen van aquathermie, omdat dit een duurzame warmtebron is die kan bijdragen aan onze ambitie om zo snel mogelijk energieneutraal te zijn.
67. We stellen als voorwaarde dat het gebruik van aquathermie gebeurt op een manier die veilig en verantwoord is voor bodem, water, milieu en natuur. Wij dragen bij aan en volgen de resultaten van diverse onderzoeken naar kansen, risico’s en effecten van een grootschalige ontwikkeling van aquathermie op het bodem- en watersysteem. De uitkomst van die onderzoeken bepaalt of een aanvullend provinciaal beleidskader ten behoeve van een robuust bodem- en watersysteem noodzakelijk is.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We denken mee en/of brengen kennis in bij initiatieven vanuit de markt en bij energietransitieprojecten op wijk- of gebiedsniveau.
• We dragen bij aan onderzoeken gericht op het vergroten van kennis over veilig, verantwoord en doelmatig gebruik van aquathermie in combinatie met open bodemenergie.
• We delen kennis met partners zoals gemeenten en waterschappen en in regionale en interprovinciale netwerken.
• We dragen bij aan Regionale Energiestrategieën (RES-en) en het ontwikkelen van gemeentelijke Transitievisies Warmte (TVW’s) door kennis over kansen en randvoorwaarden in te brengen.

Participeren

• We participeren in het ontwikkelen van kennis omtrent kansen, risico’s en effecten van grootschalig gebruik van aquathermie op het bodem- en watersysteem. Hierbij focussen we op effecten op de waterkwaliteit en ecologie en de combinatie van aquathermie met open bodemenergiesystemen.
• We denken mee in de ontwikkeling van een uniform toetsingskader voor aquathermie.

Reguleren

• De Omgevingsverordening bevat regels voor open bodemenergiesystemen die in combinatie met aquathermie moeten worden aangelegd.
• Als uit onderzoeken blijkt dat er door grootschalig gebruik van aquathermie risico’s en effecten optreden voor het bodem- en watersysteem, zullen we zo nodig een aanvullend beleidskader en eventueel regels in de Omgevingsverordening opnemen.

Toelichting op beleidskeuze 66

Aquathermie is een techniek die nog maar beperkt wordt toegepast in onze provincie en in heel Nederland. Het wordt gezien als een duurzame bron voor warmte en (in mindere mate) koude, die kansrijk is om bij te dragen aan onze ambitie om zo spoedig mogelijk en uiterlijk in 2050 CO₂-neutraal te zijn (Programmaplan energietransitie 2020-2025). Door de energietransitie verwachten we dat de ontwikkeling van aquathermie in combinatie met ondiepe bodemenergie de komende vijf tot tien jaar een enorme groei gaat doormaken. We stimuleren de ontwikkeling van aquathermie door mee te denken bij nieuwe initiatieven en bij te dragen aan regionale kennisopbouw en kennisdeling over de kansen en risico’s van aquathermie in relatie tot het bodem- en watersysteem.

Toelichting op beleidskeuze 67

Voor ondiepe bodemenergie is er provinciaal beleid en zijn er regels, die ook gelden wanneer het betreffende bodemenergiesysteem als onderdeel van een aquathermiesysteem wordt aangelegd. Voor het onttrekken of lozen van warm of koud water in het oppervlaktewater is er geen provinciaal beleid, aangezien dit primair een taak van de waterschappen is. Het is nog onduidelijk of provinciaal beleid en regels in de toekomst nodig zijn.

Als de verwachte groei in het gebruik van aquathermie doorzet en deze techniek grootschalig wordt toegepast, is het van belang om de effecten op het bodem- en met name watersysteem (waterkwaliteit en ecologie) goed te volgen. De kortetermijneffecten voor de ecologie lijken vooralsnog gunstig, maar wat de langetermijneffecten zijn is nog onbekend. Er vindt een afvlakking en verschuiving van seizoenfluctuatie plaats als de hoeveelheid geloosd koud water een significant effect heeft op de temperatuur van het oppervlaktewater. De vraag is hoeveel effect dit heeft op de ecologie.

We volgen en dragen bij aan diverse onderzoeken naar de kansen van een grootschalige ontwikkeling van aquathermie en ook de mogelijke risico’s voor en effecten op het bodem- en watersysteem. Ook leveren we een bijdrage aan de ontwikkeling van een toetsingskader voor aquathermie, waarbij we streven naar een zo uniform mogelijk toetsingskader voor alle watergangen in de provincie. We koppelen het toetsingskader aan de KRW-doelen en de doelen voor overig water. Op grond van de resultaten bepalen we in overleg met onze waterpartners of het noodzakelijk is om een aanvullend provinciaal beleidskader of aanvullende regelgeving voor aquathermie te ontwikkelen ten behoeve van een robuust bodem- en watersysteem in onze provincie.

3.7.3 Aardwarmte     

Aardwarmte, of geothermie, is een relatief nieuwe vorm van mijnbouw die als duurzame energiebron een belangrijke bijdrage kan leveren aan de warmtetransitie. Aardwarmte is lokale, duurzame warmte die uit de diepe ondergrond kan worden gewonnen. De gewonnen warmte stroomt via een netwerk van buizen (een warmtenet) naar onder andere woningen, gebouwen, fabrieken en kassen. We spreken van aardwarmte als de warmwaterbron zich op een diepte beneden de 500 meter bevindt. Het opsporen en winnen van aardwarmte is een mijnbouwactiviteit en valt onder de Mijnbouwwet, waarvoor het ministerie van Economische Zaken en Klimaat het bevoegd gezag is. De provincie Utrecht heeft een adviserende rol bij het verlenen van vergunningen onder de Mijnbouwwet.

Wat zijn onze doelen?

• In 2050 willen we aardwarmte optimaal benutten op een manier die veilig en verantwoord is voor mens, bodem, water en milieu.
• We willen dat het benutten van aardwarmte in samenhang gebeurt met andere boven- en ondergrondse belangen.

Welke beleidskeuzes maken we?

68. We stimuleren een veilige en verantwoorde toepassing van aardwarmte, omdat dit een duurzame warmtebron is die kan bijdragen aan de provinciale ambitie om zo snel mogelijk en uiterlijk in 2050 CO₂-neutraal te zijn.
69. Aardwarmte is op grond van onze provinciale belangen niet overal (zonder voorwaarden) acceptabel. Voor aardwarmte maken we onderscheid in onderstaande soorten gebieden, waarbij de invulling samenvalt met de belangen waar we als provincie Utrecht verantwoordelijk voor zijn:
    • Rood: strijdig met provinciaal belang en daarom niet acceptabel
    • Oranje: strijdig met provinciaal belang, maar onder aanvullende voorwaarden mogelijk acceptabel.
    • Geel: niet strijdig met provinciaal belang.

Hoe willen we onze doelen bereiken en wat is onze rol?

Stimuleren

• We stimuleren een veilig en verantwoord gebruik van aardwarmte. Dit vullen we in door naast de uitvoering van onze wettelijke adviesrol in de verschillende fasen van de voorbereiding en uitvoering van een project in gesprek te gaan met initiatiefnemers, het bevoegd gezag en andere stakeholders. Die gesprekken hebben betrekking op de kansen en risico’s van het gebruik van aardwarmte. We leveren ook een bijdrage aan het steeds preciezer in beeld brengen van de ondergrondse potentie van aardwarmte en de koppeling met de vraag naar warmte. We dragen bij aan Regionale Energiestrategieën en het ontwikkelen van gemeentelijke Transitievisies Warmte (TVW’s) door kennis over kansen en randvoorwaarden in te brengen.

Participeren

• We participeren in het opbouwen van kennis over aardwarmte en de effecten op en ontwikkeling van een robuust en duurzaam bodem- en watersysteem. We delen kennis met partners zoals gemeenten, waterschappen, drinkwaterbedrijven en het Rijk, en in regionale en interprovinciale netwerken.
• Ook leveren we een bijdrage aan landelijke wet- en regelgevingstrajecten om een veilige en verantwoorde ontwikkeling van aardwarmte mogelijk te maken. Extra aandacht gaat daarbij uit naar:
  • Risico’s voor de bodem- en (grond)waterkwaliteit en maatregelen die genomen kunnen worden om risico’s zo klein mogelijk te maken.
  • De ondergrondse potentie van aardwarmte.

Reguleren

• We geven uitvoering aan onze wettelijke adviesrol in het kader van de Mijnbouwwet. Onderdeel van de advisering is dat wij aangeven waar wij op grond van de provinciale belangen aardwarmte wel, niet of onder voorwaarden mogelijk achten. Onze advisering stemmen we af met gemeenten, waterschappen en drinkwaterbedrijven.

Toelichting op beleidskeuze 68

Aardwarmte is een techniek die nog niet in de provincie wordt toegepast. Het wordt wel gezien als een kansrijke duurzame warmtebron, die kan bijdragen aan onze ambitie om zo spoedig mogelijk en uiterlijk in 2050 CO₂-neutraal te zijn (zie ook Programmaplan Energietransitie 2020-2025). Aardwarmte is een mijnbouwactiviteit die zonder de juiste maatregelen risico’s met zich meebrengt voor bodem, water, milieu en de mens. Het gebruik kan effecten hebben op andere functies en ander gebruik van de ondergrond. Daarom stimuleren we een veilige en verantwoorde toepassing van aardwarmte.

De provincie Utrecht volgt de diverse landelijke onderzoeken rondom de kansen en risico’s van het gebruik van aardwarmte en zal een bijdrage leveren aan onderzoeken naar risico’s en effecten bij aardwarmteprojecten in de regio. We delen kennis over de kansen en risico’s van het gebruik van aardwarmte met partners zoals gemeenten, waterschappen, drinkwaterbedrijven en het Rijk (ook in wet- en regelgevingstrajecten) en in regionale en interprovinciale netwerken.

Door een gebrek aan informatie over de diepe ondergrond is over de exacte potentie van aardwarmte in de provincie Utrecht nog veel onbekend. De verwachting is dat er in de komende planperiode steeds meer informatie over de ondergrond beschikbaar komt, door landelijk onderzoek naar de opbouw van de diepe ondergrond (Seismische Campagne Aardwarmte Nederland) en het starten van de eerste aardwarmteprojecten in de provincie. De regionale potentie van aardwarmte zal stapsgewijs steeds beter in beeld gebracht kunnen worden. De provincie Utrecht gaat een bijdrage leveren om de regionale ondergrondse potentie steeds beter in beeld te brengen, omdat dit een veilige en verantwoorde ontwikkeling van aardwarmte stimuleert. Steeds meer inzicht in de regionale opbouw van de ondergrond en de potentie van aardwarmte leidt namelijk tot:

• Geleidelijke vermindering van risico’s tijdens de uitvoering van aardwarmteprojecten.
• Informatie voor gemeenten om mee te nemen in het opstellen van de Regionale Structuurvisies Warmte (RSW’s) en gemeentelijke Transitievisies Warmte (TVW’s).
• Informatie die we zelf meenemen bij onze verdere adaptieve aanpak van de strategische grondwatervoorraad en het duurzaam gebruik van de ondergrond.

Toelichting op beleidskeuze 69

Aardwarmte is een mijnbouwactiviteit waarvoor het ministerie van Economische Zaken en Klimaat het bevoegd gezag is. De provincie Utrecht heeft op grond van de Mijnbouwwet een adviserende rol bij vergunningaanvragen. In de advisering bij vergunningaanvragen voor aardwarmte richting het ministerie en in de gesprekken met initiatiefnemers van aardwarmteprojecten, brengen we diverse aandachtspunten, randvoorwaarden en adviezen in. Centraal hierbij staan de volgende aspecten:

• Het zoeken naar en winnen van aardwarmte gebeurt zorgvuldig, veilig en milieuhygiënisch verantwoord, en is ruimtelijk goed ingepast.
• In alle fasen van een aardwarmteproject dienen zowel de landelijke wet- en regelgeving als de provinciale, gemeentelijke en waterschapsregels te worden meegenomen. Activiteiten worden beschouwd in samenhang met ander lokale en regionale belangen.
• De omgeving en met name de inwoners worden zorgvuldig betrokken bij de voorbereiding en realisatie van een aardwarmteproject.

Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat neemt het advies van de provincie Utrecht mee in de besluitvorming. Het Rijk heeft aangegeven de regels in de provinciale Omgevingsverordening in acht te nemen bij het verlenen van vergunningen.

In delen van de provincie is de winning van aardwarmte strijdig met een of meerdere provinciale belangen. Het beleid en de regels die de diverse provinciale belangen vastleggen en de toepassing daarvan, zijn vastgelegd in de Omgevingsvisie en de Omgevingsverordening. Deze informatie is gebundeld in de beleidskaart Aardwarmte. Als de winning van aardwarmte botst met provinciaal beleid of provinciale regels, betekent dit dat we het winnen van aardwarmte in delen van de provincie niet acceptabel (rood op de kaart) vinden, of acceptabel onder de juiste voorwaarden (oranje op de kaart). In gebieden waar het winnen van aardwarmte niet strijdig met provinciale belangen is, vinden we het winnen acceptabel. Een verdere toelichting per provinciaal belang wordt gegeven in bijlage 2. De beleidskaart Aardwarmte vormt geen nieuw vast te stellen beleidskader omdat beleid en regels van diverse provinciale belangen, reeds eerder vastgelegd in de Omgevingsvisie en de Omgevingsverordening, erin samenkomen.

Aardwarmte strijdig met provinciale belangen en daarom niet acceptabel

In een deel van de provincie (rood op de kaart) is de winning van aardwarmte strijdig met provinciale belangen en daarom vinden we die winning in dit gebied niet acceptabel. Het betreft de volgende belangen en gebieden:

• Drinkwater: waterwingebieden, grondwaterbeschermingsgebieden, boringsvrije zones.
• Waterveiligheid: primaire en regionale keringen en vrijwaringszones waterkeringen.
• Natuur: Natura 2000-gebieden en oude bosgroeiplaatsen.

Aardwarmte strijdig met provinciale belangen, maar onder voorwaarden toch acceptabel

In een deel van de provincie (oranje op de kaart) is de winning van aardwarmte strijdig met provinciale belangen, maar onder de juiste voorwaarden toch acceptabel. Binnen dit gebied verschillen de voorwaarden sterk, afhankelijk van de provinciale belangen die specifiek voor een bepaald gebied spelen en meegenomen moeten worden in de verschillende fases van het aardwarmteproject. De invulling van de voorwaarden volgt uit het betreffende thematische provinciale beleid. Het betreft de volgende belangen en gebieden:

• Drinkwater: 100-jaarsaandachtsgebieden, strategische grondwatervoorraad en beschermingszones oppervlaktewater.
• KRW-oppervlaktewater.
• Natuurnetwerk Nederland en Groene Contour.
• Stiltegebieden.
• Aardkundige waarden.
• Landschap.
• Archeologie.
• Cultuurhistorie.
• Unesco Werelderfgoed: Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Aardwarmte niet strijdig met provinciale belangen en daarom acceptabel

In de rest van de provincie is de ontwikkeling van aardwarmte niet strijdig met provinciale belangen en daarmee acceptabel.

3.7.4 Overige mijnbouw     

Bij overige mijnbouw maken we onderscheid in:

• Winning van aardolie en aardgas.
• Ondergrondse opslag van stoffen.
• Winning van schaliegas

Specifiek gemeente Utrecht     

Binnen een groot deel van de gemeente Utrecht is een gemeentelijk programma voor gebiedsgericht grondwaterbeheer van toepassing. In dat programma wordt het meest vervuilde deelgebied ‘het dynamische gebied’ genoemd. In het dynamische gebied staan wij geen MTO, HTO of OGT toe. Reguliere open bodemenergiesystemen staan we in dat gebied alleen toe in het eerste watervoerende pakket. Van deze dieptebeperking kan in de toekomst worden afgeweken wanneer uit onderzoek door de provincie Utrecht en de gemeente Utrecht blijkt dat het gebruik van diepere watervoerende pakketten mogelijk is, zonder dat dit leidt tot onaanvaardbare risico’s op verspreiding van verontreinigingen uit het eerste watervoerende pakket naar diepere watervoerende pakketten. In de bufferzone rondom het dynamische gebied is open bodemenergie mogelijk in het eerste watervoerende pakket. Indien wordt bijgedragen aan de gebiedsgerichte sanering of deze sanering in ieder geval niet wordt bemoeilijkt, is reguliere open bodemenergie in de bufferzone ook toegestaan in het tweede watervoerende pakket of dieper. Onder dezelfde voorwaarde kan MTO, HTO en OGT in de bufferzone door ons worden toegestaan in het tweede watervoerende pakket en in dieperliggende watervoerende pakketten.